Քիանը (Էսքիզ)

Պարոն Քիանը չինացի է՝ փոքրամարմին, նիհարավուն, ալեխառն մազերով, հասակն առած, մի բարի մարդ: Նա հաճախակի է ժպտում՝ դեմքին տալով ներողություն հայցող արտահայտություն: Պարոն Քիանը կրթություն էր ստացել Չինաստանում: Նա ավարտել էր Պեկինի «Լեզվի և մշակույթի համալսարանի» «Անգլերեն լեզվի և գրականության» բաժինը: Երկար տարիներ դասավանդել էր դպրոցում որպես անգլերեն լեզվի ուսուցիչ: Պարոն Քիանը սիրում էր դպրոցն ու երեխաներին: Հետագայում, գիտական կոչում ստանալուց հետո նա սկսեց դասախոսել այն նույն համալսարում, որտեղ սովորել էր:

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ ներգաղթելուց հետո պարոն Քիանն իր ընտանիքի հետ ապրում է Լոս Անջելեսի Ֆութհիլ արվարձանում, որը շատ մոտ է Կալիֆորնիայի Գլենդել քաղաքին: Նա երազում է գնել մի փոքրիկ, հարմարավետ տուն, որի պարտեզում ցանկանում է կառուցել կապտավուն խճանկարներով զարդարված փոքրիկ ջրավազան, որտեղ կլողային ոսկե ձկնիկներ կամ էլ ճապոնական կոիներ: Խայտաբղետ ու գույնզգույն կոիները ոսկե ձկնիկներից պակաս գեղեցիկ չեն և ի հավելումն ավելի երկարակյաց են. նրանք ապրում են ավելի քան երկու հարյուր հիսուն տարի… Պարոն Քիանն ու նրա կինը՝ Չինգ-Չինգն ամեն օր կզմայլվեին ջրավազանով, իսկ իրենց մահից հետո կոիների ջրավազանը հաճույք կպատճառեր նրանց որդիներին ու դուստերին: Ամենայն հավանականությամբ կոիներով կհասցնեին զմայլվել նաև նրանց թոռներն ու ծոռները՝ կոիների երկարակյացության շնորհիվ: Պարոն Քիանը մտադիր է իրենց ապագա տան մուտքին հանդիսավոր տեսք տալու համար, տնկել այնտեղ մի զույգ կարճլիկ, հաստաբուն, թագավորական սագո-արմավենիներ, որոնք թեև չափազանց թունավոր են թե՛ տերևներով, թե՛ արմատներեվ,  և թե՛ հատկապես, պտուղներով, բայց և անգերազանցելի են իրենց շքեղ գեղեցկությամբ որպես մշտադալար, դեկորատիվ ծառեր: Նա  պատրաստվում է նաև իրենց պարտեզը զարդարել հսկայական, տարատեսակ, ծաղկող կակտուսներով, լիմոնի, լայմի, մանդարինի, նռան ծառերով, չինական հրաշագեղ մուգ կարմիր վարդերով, սպիտակ քրիզանթեմներով, ինչպես նաև բազմաթիվ ու բազմազան, մանր-մունր, գունզգույն ծաղիկներով՝ պետունիաներով, պորտուլականերով, գազանիաներով և հոտավետ մեխակներով: Մի խոսքով նա մտադիր է ստեղծել երկնային դրախտ երկրի վրա:   

Պարոն Քիանը շատ լավ անգլերեն գիտի: Նա աշխատում է որպես անգլերեն լեզվի ուսուցիչ «Գլենդելի Համայնքային քոլեջի» ոչ կրեդիտային մասնաճյուղում՝ Գարֆիլդում: Դասավանդում է հաճույքով, ամենայն մանրամասներով և օրինակներ բերելով քննարկվող նյութի վերաբերյալ, բայց կա մի հանգամանք՝ նրա առոգանությունը սարսափելի է, քանի որ խոսում է գրեթե չինական առոգանությամբ… Միգուցե դա էր պատճառը, որ նրան չէին ընդունել «Գլենդելի Համայնաքային քոլեջի» կրեդիտային մասնաճյուղում՝ Վերդուգոյում: Նա լրիվ դրույքով չի աշխատում, այլ ժամավճարով: Դա նշանակում է, որ քոլեջը ոչ մի պարտավորություն չունի նրա նկատմամբ, ո՛չ վճարովի արձակուրդի, և ո՛չ էլ ժամանակավոր անաշխատունակություն ունենալու դեպքում: Ընդհանրպես քոլեջի դասախոսների մեծ մասն այդպիսի պայմաններով է աշխատում:  Դա ձեռնտու է քոլեջին: Պետությունը դրանից չի տուժում: Առիթից օգտվելով այդպես են վարվում գրեթե բոլոր ուսումնական հաստատություներն Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում: Չնայած այդ բոլորին պարոն Քիանը դժգոհ չէ, քանի որ այստեղ երբեմն մեկ օրում այնքան է վաստակում, ինչքան իր հայրենիքում մի ամբողջ ամսվա ընթացքում: Ամենազավեշտալին այն էր, որ «քիան» չինարեն նշանակում է փող, իսկ ինքը միայն հիմա ծեր հասակում է հնարավորություն ստացել փող աշխատելու, որի շնորհիվ հույս կա իրականացնելու իր և կնոջ նվիրական երազանքը:

Պարոն Քիանը համեստ է ու մի փոքր երկչոտությամբ է վերաբերվում իր ուսանողներին: Նա դժվարանում է հարաբերություններ հաստատել նրանց հետ: Կալիֆորնիայում ապրում են բազմաթիվ ազգերի ներկայացուցիչներ: Նրանք բոլորն ունեն իրենց սովորությունները, որոնք հաճախ չափազանց տարբեր են: Նոր ներգաղթածները պետք է երկար տարիներ ապրեն Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում, որպեսզի վերջապես ձեռք բերեն ամերիկյան ազգի սովորությունները և այլևս չտարբերվեն կամ գոնե քիչ տարբերվեն: Հենց այդ պատճառով էլ առավել դժվար է նոր ներգաղթածների հետ գործ ունենալը: Պարոն Քիանի համար այս առումով կրկնակի դժվար է, որովհետև ինքն էլ է վերջերս ներգաղթել՝ ընդհամենը մի քանի տարի է և բոլրովին վերջերս է քաղաքացիություն ստացել: Սովորաբար, օրինական կերպով ներգաղթյալները հինգ տարի  հետո միայն իրավունք  ունեն քաղաքացիություն ստանալու համար դիմելու:

Պարոն Քիանը չի կարողանում հասկանալ, թե ինչու են ուսանողներն այդքան շատ հարցեր տալիս, հատկապես հայ ուսանողները: Սովորաբար չինացիները հարցեր չէին տալիս, ո՛չ Պեկինում, ո՛չ էլ այստեղ: Նրանց կողմից հարց տալն ընդունված չէ, քանի որ այն ընկալվում է որպես բացահայտ անհարգալից ու անուշադիր վերաբերմունք ուսուցչի և դասավանդվող առարկայի նկատմամբ: Այդպես են կարծում ոչ միայն չինացիներն, այլ նաև ճապոնացիները, կորեացիները, վիետնամցիները և ընդհանրապես բոլոր արևելյան ժողովուրդները: Նրանք, նույնիսկ կազմակերպչական խնդիրների վերաբերյալ հարցեր տալուց են խուսափում: Արևելյան ժողովուևրդները դասի ժամանակ համրանում են, կարծես մոռանում են խոսելը, բայց ուշադիր հետևում են դասին և պարտաճանաչ կերպով կատարում ուսուցչի բոլոր հանձնարարությունները: Ընդմիջումներին կամ դասերից հետո նրանք շատ աղմկոտ են. անընդհատ խոսում և ծիծաղում են՝ իրենց վրա գրավելով մյուս ուսանողների ուշադրությունը: Անհավատալի է, որ դասերի ժամանակ պապանձված այդ մարդիկ կարող են այդքան աշխուժանալ: Երևում է դասերի ժամանակ չխոսելը նրանցից մեծ ջանքեր է պահանջում, բայց նրանք համառորեն հավատարիմ են մնում իրենց սովորություններին:

Պարոն Քիանը հաճույքով է դասավանդում և սիրում է իր ուսանողներին: Նա գրեթէ երջանիկ էր դասավանդելիս, եթե չլիներ, հատկապես հայ ուսանողների անհագուրդ հարցասիրությունը: Հակառակի պես Գլենդելը գրեթե վաթսուն տոկոսով բնակեցված է հայերով, հատկապես Իրանից և Հայաստանից եկած ներգաղթյալներով: Անհամեմատ շատ թվով հայեր են են գալիս Իրանից: Կարելի է ասել, որ պարսկական առոգանությամբ արևելյան հայերենն է գերիշխում Գլենդելում: Պարսկահայերի հայերենը շատ նման է երևանյան բարբառին, նույնիսկ նրանց բառապաշարում հանդիպում են որոշ ռուսական բառեր, ինչպես հայաստանահայերի և արցախահայերի մոտ, իսկ որոշ հայկական բառերին էլ ուրիշ անուններ են տալիս, օրինակ՝ էլեկտրականությանը կայծ են ասում, սովորելուն՝ կարդալ, աշխատելուն՝ գործել, դեղին՝ ճար և այլն: Գլենդելում անհամեմատ քիչ են Ռուսաստանից, Լիբանանից, և Սիրայից եկած մեր հայրենակիցները:  

- Նրանք ամեն ինչ ուզում են իմանալ, ամեն ինչին կասկածանքով են վերաբերվում և պահանջում են վերլուծություն, - գանգատվում էր նա կնոջը:  

- Բայց այդքան շատ հարց տալն անքաղաքավարություն է, - նկատում էր նրա կինը, Չինգ Չինգը:

- Ո՛չ, անքաղաքավարություն չէ՛: Քոլեջը խրախուսում է ուսանողների կողմից հարցերը տալը: Ուղղակի ես չեմ կարողանում համակերպվել դրան: Հատկապես ինձ տանջում է մի հարց, թե ինչու՞ են նրանք այդքան հարցասեր:

Ուսանողներն էլ իրենց հերթին էին գանգատվում նրանից.

- Այս պարոնի խոսելուց ոչինչ չենք հասկանում, ոնց-որ չինարեն խոսի… Ինչպես կարելի անգլերեն սովորող սկսնակ ուսանողներին այսպիսի առոգանությամբ ուսուցիչ տրամադրել…

- Լսի՛ր, Քիան, - մի օր ասաց նրան կինը, - իսկ դու երբեմն անկեղծացիր նրանց հետ, պատմիր քո կամ ընտանիքիդ մասին: Անկեղծությունը միշտ էլ բացում է մարդկանց սրտերը:

Պարոն Քիանին կնոջ խորհուրդը խելամիտ թվաց, և նա որոշեց ժամանակ առ ժամանակ օգտվել նրա խորհրդից՝ հարմար առիթ ներկայանալու դեպքում:

Առիթը սպասվածից էլ շուտ եկավ: Դասը մատուցողների և թեյանվերների մասին էր: Պարոն Քիանը պատմեց ուսանողներին, որ ի տարբերություն Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների, Ճապոնիայում, Կորեայում և չինական երկու պետություններում՝ Չինաստանում և Տայվանում ընդունված չէ թեյանվեր թողնելը, իսկ ահա երրորդ չինական պետությունում՝ Հոնգ Քոնգում այն  լայնորեն տարածված է: Նա պատմեց նաև, որ իր դուստրը բավականին լավ է վաստակում Լոս Անջելեսի ռեստորաններից մեկում՝ շնորհիվ թեյանվերների: Ուսանողներն ուշադիր լսում էին նրան: Այս անգամ նույնիսկ նրանց հարցերը հաճելի թվացին նրան: Ուսանողներն էլ իրենց հերթին պատմեցին թեյանվերներ թողնելու սովորությունների մասին այն երկրներում, որտեղից եկել էին: Պարզվեց, որ Արփենիկի եղբայրն էլ աշխատում է Լոս Անջելեսի Վան Նայս թաղամասում գտնվող «Օլիմպիա» ռեստորանում և համեմատաբար լավ է վաստակում թեյանվերների շնորհիվ նույնպես: Փոխադարձ անկեղծությունը ոնց-որ թե ստացվեց՝ գլխավորապես Քիանի դստեր թեյանվերները հիշատակելուց հետո:

- Ինչպես երևում է Չինգ Չինգը ճիշտ էր, - մտածեց պարոն Քիանը:

Մի ուրիշ անգամ դասը Կալիֆորնիայի կլիմայի մասին էր, և պարոն Քիանը պատմեց իր սպիտակամորթ և երիտադասարդ հարևանի մասին, որը սովորություն ուներ Լոս Անջելոսի կիզիչ արև տակ հաճախակի վազելու՝ մինչև գոտկատեղը մերկացած:

- Իսկ ինչու՞ կիզիչ արև տակ, այլ ոչ թե վաղ առավոտյան, երբ արևն այնքան էլ չի վառում, պարո՛ն Քիան, - հարցրեց ուսանողներից մեկը:

- Որովհետև կիզիչ արևի տակ վազելիս քրտնարտադրությունն ավելի շատ է, ինչը նպաստում է արագ նիհարելուն, - պատասխանեց նա:  

- Կիզիչ արևի տակ վազելը ճիշտ չէ՛, - ասաց պարոն Քիանի ուսանողներից մեկը՝ Պարթևը, որը մասնագիտությամբ բժիշկ էր, - քանի որ օրգանիզմը ջրազրկվում է, ինչպես նաև մեծ քանակությամբ միկրոտարրեր է կորցնում առատ քրտնարտադրության պատճառով՝ զգալի վնաս հասցնելով վերջինիս: Մարդկային օրգանիզմին անհրաժեշտ քսան միկրոտարրերից տասնմեկն արտադրվում է օրգանիզմի ներսում, իսկ իննը համալրվում է դրսից՝ սննդի հետ: Հասկանալի է, որ սխալ սնվելու դեպքում, որը հաճախ է պատահում, օրգանիզմը նույնիսկ կունենա դրանց պակասը, իսկ արևի տակ վազելը չափազանց վտանգավոր կարող է դառնալ` էլ ավելի պակասեցնելով միկրոտարրերի քանակը: Մարդկային օրգանիզմում հազարից ավելի ֆերմենտների արտադրությունը հնարավոր չէ առանց այդ միկրոտարրերի, ինչպիսնին են՝ կալցիումը, մագնեզիումը, նատրիումը, կալիումը, երկաթը, ցինկը, նիկելը, պղինձը, քրոմը յոդը և այլն: Ես էլ եմ հաճախ տեսնում վազող մարդկանց կեսօրին կամ կեսօրից հետո: Մեր երկրում մարդիկ ավելի գիտակից են և զգույշ: Նրանք երբեք այդպիսի անխոհեմ բան չեն անի:

Պարոն Քիանն ասաց նաև, որ վերոհիշյալ հարևանը չնայած երիտադարդ հասակին և առողջ կազմվածքին շուտով հիվանդացել էր մաշկի քաղցկեղով և մահացել:

- Զարմանալի է, - ասաց պարոն Քիանը, - ես երբեք մաշկի քաղցկեղի մասին չէի լսել Չինաստանում ապրելիս, բայց այստեղ հաճախ է հանդիպում այդ հիվանդությունը:

- Այո՛, - ասաց Պարթև: Մաշկի քաղցկեղը` մելանոման Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների, հատկապես արևաշատ նահանգներում՝ Կալիֆորնիայում, Նեվադայում, Արիզոնայում, Նյու Մեքսիկոյում, Թեքսասում, Լուիզիանայում, Միսիսիպիյում, Ալաբամայում, Ջորջիայում, Հարավային Կարոլինայում, և Ֆլորիդայում հաճախ է հանդիպում: Դրանով մեծամասամբ հակված են հիվանդանալու բաց մաշկ ունեցող սպիտակամորթները, իսկ թուխ սպիտակամորթներն, ինչպիսին են օրինակ՝ հայերը, նաև կովկասյան մյուս ժողովուրդները, ասիացիները, իսպանացիները, Հարավային Ամերիկայի ժողովուրդները, արևելյան ժողովուրդները, որոնք դեղնամաշկ են և սևամորթները հազվադեպ են հիվանդանում: Իմիջիայլոց, մելանոմայով են հիվանդացել Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների նախկին նախագահներ՝ Ռոնալդ Ռեյգանը, Ջիմի Քարտերը, Բիլ Քլինթոնը, Ջորջ Վ. Բուշը, սենատոր՝ Ջոն ՄաքՔեյնը, որովհետև նրանք բոլորն էլ բաց սպիտակ մաշկ ունեին և հաճախ էին արևի տակ լինում: Բարեբախտաբար նրանք ժամանակին հաջողությամբ բուժվել են:

- Իսկապե՜ս, - բացականչեց պարոն Քիանը, - ես դա չգիտեի:

- Ընդհանրապես խորհուրդ չի տրվում անգամ զբոսնել կիզիչ արևի տակ, իսկ եթե այնումենայնիվ անհրաժեշտություն կա այդ ժամանակ դրսում լինելու համար, ապա պետք է հագնել այնպիսի հագուստներ, որոնք հնարավորինս ծածկում են մարմինը, հատկապես չպետք է հագնել կարճաթև վերնաշապիկներ ու շապիկներ, կարճ շալվարներ, կարճ շրջազգեստներ կամ կարճ կիսաշրջազգեստներ՝ հենց մաշկի քաղցկեղից խուսափելու համար, - շարունակեց Պարթևը:

Մի անգամ դասի ժամանակ, երբ պարոն Քիանը ջանասիրաբար բացատրում էր անգլերենի բայերի ներկա կատարյալ ժամանակի օգտագործման առանձնահատկությունները, իսկ հայ ուսանողներն, ինչպես միշտ բազմաթիվ հարցեր էին տալիս նրան այն ավելի լավ հասկանալու համար, նրա դեմքին հայտնվեց մտազբաղ մի արտահայտություն: Թեև նա շարունակում էր  համբերությամբ բացատրել, թե ինչով է տարբերվում ներկա կատարյալ ժամանակն անցյալ ժամանակից՝ բազմաթիվ օրինակներով համեմատություններ անելով այդ երկու ժամանակների միջև, պարզ երևում էր, որ մեկ ուրիշ առավել կարևոր միտք պարուրել էր նրա ուղեղը… Ակնհայտորեն նա լարված, զուգահեռաբար մեկ ուրիշ բանի մասին էր մտածում: Հանկարծ նրա դեմքին գծագրվեց մի խորիմաստ ժպիտ… Թեև նա չբացականչեց էվրիկա, այսինքն գտա, ինչպես դա ժամանակին արել էր հույն նշանավոր փիկիսոփա՝ Արքիմեդը, երբ հայտնաբերել էր ֆիզիկայի կարևորագույն օրենքներից մեկ, բայց ոգևորված բացականչեց.

- Հասկացա՜, ես վերջապես հասկացա՜, թե ինչու են հայերն այդքան հարցասեր: Նրանք հարցասեր են, որովհետև եղեռն են տեսել և այդ պատճառով էլ կասկածամիտ են դարձել: Ցեղասպանությունը ծանր փորձություն է… Հայերն ուզում են ամեն ինչի պատճառն իմանալ… Պատճառ-հետևանքային կապը նրանց համար շատ կարևոր է: Բացի դրանից գիտելիքն ուժ է և ոչ մի բան մարդուն չի կարող ավելի ամուր պաշտպանել և հավատ ներշնչել, ինչպես իրազեկված լինելն, իմացությունն ու ստեղծարարությունը: Դրա համար էլ նրանք ձգտում են հնարավորինս շատ գիտելիքներ ձեռք բերել: Պատահական չէր, որ չարագործ թուրքերն իրենց եղեռնագործությունը սկսեցին հայ մտավորականներին վերացնելով… Եթե չեմ սխալվում 1915թ. ապրիլի 24-ին էր, այդպես չէ՞:

Ինչ խոսք, հետաքրքիր բացահայտում է, - ասաց Արփենիկը, - բայց ինչքանո՞վ է այն ճիշտ…

Մարտին Շիրինյան

Գլենդել, Կալիֆորնիա

18 դեկտեմբերի, 2015թ. 

«Առավոտ» օրաթերթի «Գրական Առավոտ» բաժնում լույս է տեսել Մարտին Շիրինյանի «Բանալին» պատմվածքը

Հայաստանում լույս տեսնող «Առավոտ» օրաթերթի «Գրական Առավոտ»  բաժնում լույս է տեսել Մարտին Շիրինյանի «Բանալին»  պատմվածքը ՝

http://www.aravot.am/2015/11/23/631548/

Ավելի վաղ, այն հրատարակվել է Մարտին Շիրինյանի Գրական Փորձարարական Լաբորատորիայի բլոգում՝ http://imgrakan.blogspot.com/2014/11/blog-post_21.html

Կալիֆորնիա, Գլենդեյլ

23 նոյեմբերի, 2015թ.

ԱՄՆ-ում տպագրվել է Մարտին Շիրինյանի «Հպանցիկ սեր» պատմվածքը

Հարգելի ընթերցողներ, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների Կալիֆորնիա նահանգում հրատարակվող ՀԱՄԱՅՆԱՊԱՏԿԵՐ գրական-մշակույթային հանդեսի (պատվավոր նախագահ՝ Կարո և Մարիա Ճրճրյաններ, հիմնադիր և գլխավոր խմբագիր, ճանաչված բանաստեղծ՝ Սարո Գյոդակյան) 68-րդ համարում 2015թ. սեպտեմբերի սկզբին տպագրվել է Մարտին Շիրինյանի «Հպանցիկ սեր» պատմվածքը (էջ՝ 52): Հանդեսի այս համարը ևս նվիրված է Մեծ Եղեռնի 100-ամյա տարելիցին:

Ավելի վաղ, այն հրատարակվել է Մարտին Շիրինյանի Գրական Փորձարարական Լաբորատորիայի՝ www.imgrakan.blogspot.com բլոգի հոկտեմբերի 26, 2014թ. թողարկման մեջ  http://imgrakan.blogspot.com/2014/10/blog-post.html)  «Հպանցիկ սեր» վերնագրով:

Հանդեսի առաջին էջում պատկերված է Արարատյան դաշտավայրը և Մասիսի սարը, ինչպես նաև հայ մեծ բանաստեղծ՝ Հ. Շիրազի նշանավոր խոսքերը՝ «Բոլոր ազգերը թող հասնեն լուսին, միայն թե հայը հասնի Մասիսին…» և «ՀԻՇՈՒՄ ԵՄ և ՊԱՀԱՆՋՈՒՄ ԵՄ» կարգախոսը:

Կալիֆորնիա, Գլենդել

5 սեպտեմբերի, 2015թ.

Ի՞նչ են վաճառում

(էսքիզ)

Գալուստն իր ամառային հանգիստն էր անցակացնււմ Հյուսիսային Կովկասի ամենագեղեցիկ քաղաքներից մեկում՝ Կիսլովոդսկում:

Կիսլովոդսկը Ռուսաստանի Դաշնության ամենահայտնի, ամենաշատ այցելվող առողջարաններից մեկն է իր մեղմ կլիմայի ու բազմաթիվ բուժիչ հանքային ջրերի շնորհիվ: Քաղաքը տարին բոլոր լեփ-լեցուն է բազմաքանակ՝ հիմնականում ստամոքսա-աղիքային հիվանդություններով տառապող մարդկանցով և, իհարկե, պարզապես հանգստացողներով: Հիվանդների մի մասը գալիս է այստեղ առողջապահական ուղեգրերով և տեղավորվում հանգստյան տներում կամ սանատորիաներում, լինելով բժիշկների մշտական հսկողության տակ, մյուսները, չկարողանալով ձեռք բերել ուղեգրեր, գալիս են իրենց սեփական նախաձեռնությամբ և տեղավորվում վարձով տրվող բնակարաններում, ինչպես հովեկները՝ լրացուցիչ եկամուտով ապահովելով  Կիսլովոդսկի մշտական բնակիչներին:

Գալուստը երիտասարդ էր՝ դեռևս չամուսնացած և առողջ: Նա բուժման կարիք չուներ և սովորաբար իր հերթական արձակուրդներն անցկացնում էր Սև Ծովի կամ Սևանա լճի ափերին, կամ էլ անտառաշատ Ծաղկաձորում, Դիլիջանում և Վանաձորում: Սակայն հաճախակի լսելով Կիսլովոդսկի բնության անզուգական գեղեցկության մասին նախկինում այնտեղ հանգստացած հարևաններից, բարեկամներից ու ընկերներից, որոշեց այս անգամ էլ այնտեղ հանգստանալ:  

Նա Երևանից ինքնաթիռով թռավ դեպի Միներալնիյե Վոդի քաղաքը, իսկ այնտեղից էլ ավտոբուսով ուղևորվեց դեպի Կիսլովոդսկ: Ամբողջ ճանապարհին պատուհանից դուրս նայելով, Գալուստը հիանում էր կանաչ հարթավայրային բնապատկերներով, որոնք մերթ ընդ մերթ ընդհատվում էին անտառածածկ, երբեմն էլ անտառազուրկ բլուրներով:

Մոտ մեկ ժամ հետո ավտոբուսը հասավ Կիսլովոդսկ քաղաքի ավտոկայան: Այնտեղ վարձու բնակարանների տերերը նրանց էին սպասում: Գալուստին մոտեցավ բավականին գեղեցիկ արտաքինով, բարձրահասակ մի կին և վարձով առաջարկեց իր բնակարանի մի սենյակը հենց քաղաքի կենտրոնում: Գալուստն ու կինը նստեցին տաքսի և ուղևորվեցին դեպի նրա բնակարանը: Ամբողջ ճանապարհին կինը ոչինչ չասաց, քանի որ խորասուզված էր մտքերի մեջ: Տաքսու վարորդը հայ էր, ծնունդով Արցախից: Նա ամբողջ ճանապարհին կնոջից աննկատ աչքով էր անում Գալուստին և հայերեն ասում.

- Բախտդ լա՜վ էլ բերել ա, համաերկրացի:

Գալուստին նրա ակնարկները դուր չէին գալիս, բայց լռում էր:

Կնոջ բնակարանն իսկապես գտնվում էր քաղաքի կենտրոնում: Բնակարանը բաղկացած էր իրար հաջորդող երեք սենյակներից: Սենյակներից առաջինում, հենց մուտքի դռան դիմաց պետք է ապրեր Գալուստը, կողքի սենյակում՝ Զինաիդա Պավլովնան, այսինքն՝ տանտիրուհին, իսկ նրա և խոհանոցի միջև գտնվող սենյակում ապրելու էին մի ամուսնական զույգ, որոնք ժամանելու էին Մոսկվայից երկու-երեք օր հետո: Տանտիրուհին ծանոթացրեց Գալուստին բնակարանի հարմարություններին և ասաց, որ շատ ուրախ է կենվոր ունենալու համար, քանի որ ամուսինը մեկ ամիս առաջ է մահացել և չափազանց միայնակ է զգում: Գալուստը հիմա հասկացավ տանտիրուհու տխուր և մտազբաղ հայացքի պատճառը:

- Ցավակցում եմ, - ասաց Գալուստը, - իսկ ինչի՞ց մահացավ:

- Ստամոքսի խոցն էր պայթել: Մահացավ արյունահոսությունից, որովհետև շտապ օգնությունը եկավ բավականին ուշացումով: Մինչև եկան, նա արդեն արյունաքամ էր եղել: Այստեղ այդպես է, երբ իմանում են, որ հիվանդը տարեց մարդ է, ապա այնքան էլ ուշադիր չեն: Ամուսինս հիսունվեց տարեկան էր: Ես նրանից տասնվեց տարով երիտասարդ եմ:

«Տասներկու տարով ինձնից մեծ: Սրիկայություն կլինի սիրահետել նրան քանի դեռ նա վշտի մեջ է», մտածեց Գալուստը:

Կինը թեյ առաջարկեց Գալուստին: Ակնհայտ էր, որ կնոջը սփոփում էր նրա ներկայությունը:

- Մեկ շաբաթից լրանալու է ամուսնուս քառասուն օրը: Քառասունքը պետք է նշվի, ինչպես կարգն է: Հրավիրելու եմ երկու զարմիկներիս: Դուք էլ եք հրավիրված, - ասաց կինը: 

- Դուք շա՞տ էիք սիրում Ձեր ամուսնուն, - զգուշությամբ հարցրեց Գալուստը:

- Ո՛չ, ես ընդհանրապես նրան չէի սիրում, բացի դրանից մենք համատեղ երեխաներ չունենք: Ուղղակի նա լավ մարդ էր, իսկական մտավորական ու ընկեր: Նա նկարիչ էր: Այս բնակարանում ցուցադրված բոլոր նկարները նրա վրձնի գործերն են: Մենք վերջերս էինք Մոսկվայից տեղափոխվել Կիսլովոդսկ, իսկ բնակարանը ծնողներիցս է մնացել:

Գալուստը չէր սխալվել Կիսլովոդսկ գալով: Քաղաքը շատ գեղեցիկ էր՝ մխրճված սաղարթախիտ անտառների մեջ: Ուտելիքը, հատկապես կաթնամթերքը հրաշալի էր: Նա ամբողջ օրը զբոսնում էր անտառում, որտեղ հատուկ համարակալված արահետներ էին սարքած՝ նախատեսված տարբեր տեսակի հիվանդություններով տառապող մարդկանց համար, կախված ճանապարհի դժվարությունից: Գալուստը երբեք այդքան գեղեցիկ, հմայիչ ու մեծ եղևնիներ չէր տեսել իր ողջ կյանքում: Հաճախ էին հանդիպում նաև վայրի խնձորենիներ և տանձենիներ, որոնց պնդուկի մեծության թթու և կոշտ մրգերը մարդ արարածը կարողացել է դարձնել հինգից-վեց անգամ խոշոր, քաղցր, փափուկ ու համեղ: Շատ հուզիչ էր նաև բազմաթիվ փափկամազիկ, մարդամոտ ու ձեռնասուն սկյուռիկների ու գույնզգույն, ծլվլան թռչունների վարքագիծը, որոնք առանց որևէ վախի նշույլի անգամ գալիս, նստում էին մարդկանց գլխներին, ձեռքերին, ուսերին, մի քանի արևածաղիկի սերմի կամ ընկուզեղենի փշրանքների համար: Գալուստն ինքն էլ գրպանում միշտ մի բուռ արևածաղկի սերմ էր պահում՝ նրանց իր ձեռքից կերակրելու հաճույքն ըմբոշխելու համար: Անտառի խորքերում, գեղատեսիլ անկյուններում կային մի քանի գողտրիկ ճաշարաններ, որոնցից ամենաշատը Գալուստին դուր էր գալիս մեկը, որտեղ վրացական ձևով տապակած հավի ճուտիկներ էին մատուցում՝ պատրաստված հսկայական թավաների մեջ և համեմված վրացական հատուկ սոուսներով: Նա բավականին հաճախ այնտեղ էր ճաշում, որտեղ կային նաև վրացական նրբահամ գինիներ:

Երկու օր անց ժամանեցին նաև մյուս սենյակի կենվորները: Գալուստը բանալիով փորձում էր բացել դուռը, երբ ներսից դոււռը բացվեց և նրան ուրախ ժպիտով մի գեղեցիկ ու աշխույժ աղջիկ դիմավորեց: Միջանցքում ոչ ոք չկար բացի նրանցից: Աղջիկը շատ լավն էր և Գալուստը չկարողանալով զսպել իրեն պինդ գրկեց և օդ բարձրացրեց նրան:

- Ի՞նչ ես անում, ամուսինս այնտեղ է, - կամացուկ ասաց նա՝ գոհունակությամբ ժպտալով նրա հախուռն պոռթկումի վրա և հապճեպ շտկելով տեղաշարժված շրջազգեստը:

Գալուստը հասցրեց նրա ականջին հրամայական շշնջալ.

- Գիշերը կգա՛ս մոտս:

Աղջիկը չպատասխանեց, բայց խորհրդավոր կերպով ժպտաց:

Պարզվեց աղջիկն ընդամենը քսանչորս տարեկան էր, իսկ նրա ամուսինը հալից ընկած, հիմանդոտ մի բիձա էր…

Գիշերը Գալուստը խորը քնած էր, երբ զգաց, որ կիսաթաց մազերով մի փափուկ մարմին հպվեց իրեն, կրքոտ ու երկարաշունչ համբույրներ դրոշմելով իր շուրթերին:

- Թանկա՜գինս, հարազա՜տս, - անընդհատ կրկնում էր աղջիկը:

Հաջորդ օրն աղջկա ամուսնուն տեղափոխեցին հիվանդանոց՝ հիպերտոնիկ սուր նոպայի պատճառով: Աղջիկը գնաց նրա հետ՝ խնամելու: Գալուստն այլևս չտեսավ աղջկան, որովհետև նրանք հենց հիվանդանոցից մեկնեցին:

Զինաիդա Պավլովնայի ամուսնու քառասունքին, որը ռուսներն անվանում են նաև Հիշատակման օր, ներկա էին նրա երկու զարմիկները՝ Սաշան ու Վադիմը, որոնք մոտավորապես Գալուստի տարիքին էին: Զինաիդա Պավլովնան լավ պատրաստություն էր տեսել, ինչպես կարգն էր՝ տաք կերակուրներ, սառը խորտիկներ և օղի: Առաջարկվեց խմել հանգուցյալի հոգու հանգստության համար, իսկ վերջում՝ Զինաիդա Պավլովնայի կենացը:

Գիշերը Գալուստի քունը չէր տանում: Նա անընդհատ մտածում էր Զինաիդա Պավլովնայի մասին: «ԻՆչքան գեղեցիկ ու հավասարակշված կին է, հետաքրքիր է ինձ նման արթու՞ն է, թե՞ քնած», մտածում էր նա: Վերջապես, չգտնելով իրեն հուզող հարցերի պատասխանները, նա.

- Համարձակությունը գործի կեսն է, - ասելով մոտեցավ Զինայի ննջասենյակին և ծեծեց դուռը: Ներսից նվաղուն և մի անհամարձակ «այո» լսվեց: Գալուստը հրեց դուռը և ներս մտավ: Ներսում մութ էր, սակայն փողոցային լուսավորության շնորհիվ, պարզորոշ երևում էր Զինան անկողնում պառկած, վարսերը շաղ տված ձյունասպիտակ բարձի վրա: Նա այնքա՜ն գեղեցիկ էր արձակած մազերով, որ Գալուստը հազիվ կարողացավ թաքցնել իր հիացմունքը և չիմանալով ինչից սկսել ասաց.

- Զինա՛, լսե՞լ ես Հայկական Ռադիոյի անեկդոտները:

- Ոչ, - անվստահ ասաց Զինան:

- Ուրեմն, Հայկական Ռադիոյին հարց են տալիս, թե քանի՞ հիմար մարդ է հարկավոր լուսավորության լամպը փոխելու համար: Հայկական Ռադիոն պատասխանում է՝ երեք. մեկը բռնում է լամպը ու կանգնում աթոռի վրա, իսկ մյուս երկուսը պտտում են աթոռը:

Զինան թեթևակի ժպտաց, իսկ Գալուստը նստելով նրա մահճակալի եզրին ոգևորված շարունակեց.

- Իսկ այս մեկը լսե՞լ ես, ուրեմն, Հայկական Ռադիոն հարցնում է, թե ի՞նչ է մտածում աքլորը, երբ վազելով հետապնդում է հավին ցուրտ եղանակին: Հայկական Ռադիոն պատասխանում է, թե աքլորը մտածում է, եթե չբռնեմ ու չհասնեմ ուզածիս, գոնե կտաքանամ:

Զինան, առաջին անգամ իրենց ծանոթությունից ի վեր, սրտանց ծիծաղեց՝ երևան հանելով իր գեղեցիկ ատամնաշարը և կամացուկ, հազիվ լսելի ձայնով ասաց.

- Մոտ արի՛, - և քնքշորեն գրկեց Գալուստին…

- Իսկ չե՞ս հարցնում, թե ինչ էր մտածում հավը, - չարաճիճորեն շշնջաց Գալուստը նրա ականջին:

-Ի՞նչ:

- Միգուցե՞, շատ արագ եմ վազում…

Զինան այս անգամ ավելի ուժգին ծիծաղեց և ասաց.

- Մենք՝ մարդիկ հենց այդպիսին ենք ու ավելի ամուր գրկեց Գալուստին…

Գալուստի արձակուրդը վերջանում էր. մնացել էր ընդամենը մի քանի օր: Նա շրջեց քաղաքի խանութներով՝ հարազատների և ընկերների համար նվերներ գնելու համար: Խանութներից մեկի մոտ մի երկար հերթ էր գոյացել: Հերթը սկսվում էր խանութի ներսից և դուրս էր գալիս մուտքով ու բավականին երկար, ոլոր-մոլոր ձգվում մինչև փողոցի անկյունը: Գալուստը մոտեցավ հերթում կանգնած մարդկանց և հարցրեց.

- Ի՞նչ են վաճառում:

- Չգիտենք, - ասացին նրանք, - ըստ երևույթին լավ բան է, որ այսքան մարդ կանգնած է հերթում:

Գալուստին պատճառաբանությունը տրամաբանական թվաց, և նա էլ կանգնեց հերթի վերջում: Անցավ մոտ կես ժամ, բայց հերթը տեղից գրեթե առաջ չէր շարժվում: Հերթի մեջ կանգնած մարդկանցից մեկը սրտնեղած ասաց.

- Մեղավորը Հայրենական Պատերազմի վետերաններն են: Նրանց հերթն առանձին է, հետևաբար ավելի փոքր, իսկ նրանք էլ, օգտվելով մեր հաշվին իրենց տրված արտոնությունից, մի քանի անգամ են հերթ կանգնում, որպեսզի գնածը վերավաճառեն:

Գալուստը մի կես ժամ էլ հերթ կանգնելուց ձանձրացած, այլևս չդիմանալով, որոշեց գնալ և պարզել, թե ինչ են վաճառում: Մոտենալով վաճառողներին և հենց այն է ուզում էր հարցնել ու վերջապես իմանալ, թե ինչ են վաճառում, մեկ էլ վաճառողուհին զայրացած գոռաց վետարաններից մեկ վրա.

- Ա՜խր, դու տղամարդ ես, կրծքակալը քո ինչի՞ն է պետք, որ արդեն որերորդ անգամ գալիս ես գնելու:

Կալիֆորնիա, Գլենդել

24 օգոստոսի, 2015թ.

«Առավոտ» օրաթերթի «Գրական Առավոտ» բաժնում լույս է տեսել Մարտին Շիրինյանի «Հեռավոր հուշերի մի քաղաք» նոր պատվածքը

Հայաստանում լույս տեսնող «Առավոտ» օրաթերթի «Գրական Առավոտ»  բաժնում (գլխավոր էջի «Այլ» վերնագրի տակ ամենաներքևում)  լույս է տեսել Մարտին Շիրինյանի «Հեռավոր հուշերի մի քաղաք» նոր պատվածքը՝ http://www.aravot.am/2015/08/17/600379/

Այն հրատարակվել է նաև Մարտին Շիրինյանի Գրական Փորձարարական Լաբորատորիայի բլոգում՝

http://imgrakan.blogspot.com/2015/08/1.html

Պատմվածքը կրում է բանաստեղծ Սարո Գյոդակյանի, Սարո Գյումրեցու գրած ինը քառյակներից բաղկացած երգի վերնագիրը և երեք քառյակները: Զարմանալիորեն, 1969 թ. գրված այս երգը, գաղափարով համահունչ է իմ պատմվածքին: Մենք, փաստորեն իրարից անկախ գրեթե նույն մտահղացումով ենք ոգեշնչվել: Կարծում եմ ընթերցողին դուր կգա: Իմիջիայլոց, Սարո Գյումրեցու երգի տողերի հիման վրա 1973թ. կոմպոզիտոր Վալերի Հարությունյանը երաժշտություն է գրել, իսկ թիֆլիսաբնակ հայտնի երգիչ՝ Սուրիկ Պողոսյանը երգում այդ երգը:

Կալիֆորնիա, Գլենդել

21 օգոստոսի, 2015թ.

Ահել, թե՞ ջահել (Էսքիզ)

Եթե գործատուներին հարցնեք` ահել, թե՞ ջահել գործավոր կվերցնեք աշխատանքի,  ապա նրանց գերակշիռ մասն՝ առանց հապաղելու կպատասկանի.  

- Իհարկե՛, ջահել:

Այդպես կպատասխանեն գործատուները, հատկապես` Հայաստանի անկախությունից հետո: Նրանք նույնիսկ կպատճառաբանեն` ասելով, թե կախված աշխատանքի բնույթից, միա՛յն ջահելները կարող են ծանր ֆիզիկական աշխատանք կատարել, միա՛յն նրանք ունեն լավ հիշողություն, ճիշտ ու արագ որոշումներ կայացնելու ընդունակություն և այլն: Սակայն քչերը, անկասկած, ավելի խելոքները կպատասխանեն.

- Կախված աշխատանքի բնույթից, կվերցնենք նրանց, ովքեր ունեն լավ ֆիզիկական տվյալներ, ուժ և տոկունություն, փորձառություն, գիտելիքներ, լավ հիշողություն, հնարամտություն, կազմակերպչական ու համակարգողական կարողություններ, հայոց և օտար լեզուների իմացություն և այլն:

Տարիքը, հատկապես՝ մինչթոշակային հասակը երբեք չի կարող խոչընդոտ հանդիսանալ աշխատանքի վերցնելիս, որովհետև գործատուն չպետք է տարիքային խտրականություն կիրառի գործավորի նկատմամբ: Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում դա նույնիսկ օրենքով է արգելվում և ոչ միայն տարիքային, այլ նաև սեռական, ռասայական և կրոնական խտրականությունը:

Մի քանի տարի առաջ հարևանս՝ Աշոտն ավտոտնակ էր կառուցում: Նրա առանձնատան ետևում կար տնամեձ հողամաս, որը սահմանակից էր մի նեղլիկ փողոցի, սակայն վերջինս մոտ մեկ մետրով ցածր էր, քան հողամասը: Նա վարձեց երկու ջահել և ուժեղ բանվորների, որոնք պետք է փորեին և հանեին հողը՝ հավասարեցնելով փողոցի մակարդակին: Չնայած, որ բանվորներն արդեն մի քանի օր էր փորում էին, բայց գործն առաջ չէր գնում: Նրանք հինգ-վեց րոպեն մեկ նստում էին հանգստանալու կամ ծխելու համար: Դեռ ավելին,  գանգատվում էին, որ գործը ծանր է, իսկ վարձատրությունը` քիչ և պահանջում էին հավելյալ վարձատրություն:

Աշոտն իր ընկերոջ խորհրդին հետևելով, հրավիրեց աշխատանքի մեկ ուրիշ, վաթսուն անց մարդու` վարպետ Հարութին: Նա խոստացավ երկու-երեք օրում հանել հողը և փորել նաև ավտոտնակի պատերի հիմքերը`մոտ քսան սանտիմետր խորությամբ: Վարպետ Հարութը, միայնակ, փոխարինեց այն երկուսին՝ ջահելներին:

Վարպետ Հարութը բարձրահասակ, նիհար մի մարդ էր, բայց բավականին ուժեղ, տոկուն և հմուտ: Նա շինարար էր և կարողանում էր կատարել բազմաթիվ շինարարական աշխատանքներ: Վարպետն ընդամենը երեք օրում փորեց հանեց հողը և բարձեց բեռնատար ավտոմեքենաների մեջ՝ տեղափոխման համար. չորս ավտոմեքենա հող դուրս եկավ: Նա քարերն առանձնացրեց, որպեսզի հետո լցներ հիմքերի մեջ և օգտագործեր ավտոտնակի պատերը շարելիս: Փորելիս մի քանի հատ շատ խոշոր և ամուր քարեր հայտնաբերվեցին, որոնք վարպետը մեծ հմտությամբ՝ կողքերը փորելով, և օգտագործելով լինգը, հանեց հողի միջից ու ջարդեց՝ վերածելով պատ շարելու համար հարմար կտորների: Նա իր ծանր ու մեծ մուրճով հմտությամբ ջարդելով հսկայական քարերը, ապշեցրեց ու հիացրեց ականատես հարևաններին, քանի որ հարվածի ուժգնության և ճիշտ ընտրված անկյան շնորհիվ կարողանում էր քարերը կոտրել նախանշված ուղղությամբ: Իմիջիայլոց, այդ քարերի բարձումը բեռանատար ավտոմեքենայի մեջ՝ առանց ամբարձիչ տեխնիկայի օգնության անհնար էր: Վարպետ Հարութը, ջարդելով այդ խոշոր ու ծանր քարերը, միաժամանակ ազատեց հարևանիս՝ Աշոտին, վերջիներիս տեղափոխման բավականին լուրջ և ծախսատար աշխատանքից:

Ընդամենը մի քանի օրում, վարպետ Հարութը շատ արագ լցրեց հիմքերը բետոնով, մեծ հմտությամբ շարեց պատերը և փողոցի վրա բացվող մի մեծ երկաթյա դարպաս մոնտաժեց՝ էլեկտրական, եռակցող սարքի օգնությամբ: Առաստաղի փայտյա տախտակամածային կաղապարը և մետաղյա ամրանները նա արագ, վարպետորեն կապեց և նախապատրաստեց բետոնե շաղախի համար:

Աշոտի հարևանները մեծ հետաքրքրությամբ էին հետևում Վարպետ Հարութի կատարած աշխատանքներին: Նրա արհեստավարժ շարժումները, մասնագիտական հմտություններն ու եռանդն ակնհայտորեն հիացնում էին նրանց:  

Ավտոտնակի առաստաղի բետոնը լցնելու համար լրացուցիչ աշխատող էր հարկավոր: Հարևաններից մեկը՝ Գագիկը, ով աշխատանք չուներ և տարիքով բավականին երիտասարդ էր վարպետ Հարութից, ցանկություն հայտնեց կատարելու այդ աշխատանքը՝ համապատասխան վարձատրության դիմաց: Սկզբում նա լավ էր աշխատում, հետո կամաց-կամաց նրա ուժերը հատան և սկսեց ավելի ու ավելի հաճախ նստել՝ հանգստանելու համար, իսկ կեսօրին Գագիկն արդեն ի վիճակի չէր ընդհանրապես աշխատելու՝ լրիվ ուժասպառ էր եղել, մինչդեռ վարպետ Հարութը նույն եռանդով շարունակում էր աշխատել…

Իհարկե, գործը կիսատ չմնաց, քանի որ հարևանս՝ Աշոտը, կեսօրից հետո, ստիպված ինքը փոխարինեց ջահել բանվորին, և օրվա վերջում ավտոտնակի առաստաղի բետոնալցումն ավարտվեց:

Վարպետ Հարութի օրինակը ցույց է տալիս, որ նույնիսկ ծանր ֆիզիկական աշխատանքի համար գործավոր վարձելիս՝ տարիքն այնքան էլ էական դեր չի խաղում, իսկ ինչքան կան ահել մարդիկ, որոնք իրենց գիտելիքներով, եռանդով, ստեղծարարությամբ և նույնիսկ հիշողությամբ գերազանցում են ոչ միայն իրենց տարեկիցներին, այլ նաև իրենցից բավականին ջահել ու կրթություն ստացած շատ մարդկանց…

Կալիֆորնիա, Գլենդեյլ

13 օգոստոսի, 2015թ.

Հեռավոր հուշերի մի քաղաք*

Երբ ես դեռ մանուկ էի՝ տասնմեկ տարեկան, մի ողբերգական ու զարմանալիորեն հուզիչ իրադարձության ականատեսը եղա և մինչև հիմա չեմ կարողանում, առանց ցավի ու ափսոսանքի, վերհիշել այն, և ոչ միայն ես, քանզի համոզված եմ, որ իմ համադասարանցիներից շատերը, որոնք քանի դեռ ապրում են, այդ զգացումը կունենան…

Դա պատահել է շատ տարիներ առաջ, դեռևս խորհրդային իշխանության օրոք: Մենք սովորում էին միջնակարգ դպրոցի չորրորդ դասարանում: Մեր դասարանում կար ավելի քան երեսուն աշակերտ: Ինչպես բոլոր դեռահասները, մենք էլ անհոգ և ուրախ էինք՝ դպրոց հաճախելու, միմյանց հետ խաղալու, ցատկոտելու, հրմշտելու, կռվելու, վազվզելու և այլ չարաճիճություններ անելու համար: Նույնիսկ դասարանում, դասերի ժամանակ քչերն էին հանգիստ նստում ու հետևում դասերի ընթացքին, ընդհակառակը` անընդահատ անհանգիստ շարժվում էին նստարանների վրա, միմյանց հետ խոսում, աղմկում՝ ուսուցիչների դժգոհությունը, իսկ երբեմն էլ զայրութը հրավիրելով իրենց վրա: Ուսուցիչները ստիպված էին դասաժամի մի որոշ մասը վատնել՝ մեզ կարգի հրավիրելու վրա: 

Սակայն, մեր մեջ կար մեկը, որ երբեք չէր աղմկում և չէր խանգարում դասերի ժամանակ: Դա Գագիկն էր: Նրան բոլորը Կիտայ էին ասում՝ մանր աչքերի պատճառով՝ նկատի ունենալով Չինաստանը (Китай-ը) և չինացիներին: Կիտայը երկտարեցի էր: Նա ընդամենը մեզնից մեկ տարի էր մեծ՝ տասներկու տարեկան: Չնայած Կիտայն ընդունակ էր և ո՛չ էլ չարաճիճի, բայց վատ էր սովորում: Նա դասերի ընթացքում, գրեթե ամբողջ ժամանակ պատուհանից դուրս էր նայում՝ դեմքին բարի ու երանելի արտահայտությամբ, ինչ-որ բանի մասին կենտրոնացած երազելով: Մենք դեռ չգիտեինք, թե ինչի՞ մասին է նա այդքան երկար մտածում ու երազում: Գիտեինք միայն, որ Կիտայն անապահով ընտանիքից էր և հայր չուներ, իսկ մայրը հավաքարարուհի էր, այսինքն՝ ցածր վարձատրվող:

Մենք, բացի Կիտայից, դասամիջոցներին աղմկում էինք, վազում հարկից հարկ, բռնոցի խաղում, գզվռտվում կամ էլ գնում էինք բուֆետ՝ «նրբերշիկով բուլկի» գնելու: Ճիշտ է, բուֆետապանուհին մեզ անխղճորեն թալանում էր, քանի որ մեկ նրբերշիկից նա առնվազն հինգ «նրբերշիկով բուլկի» էր պատրաստում ու վաճառում մեզ՝ փոքրիկներիս, բայց մենք դա չէինք նկատում: Իմիջիայլոց, մի անգամ մայրս տանը՝ նախաճաշին «նրբերշիկով բուլկի» պատրաստեց ինձ համար, բայց ես հրաժարվեցի ուտել՝ ասելով, որ նբերշիկը պետք է փոքրացվի: Երբ ես ցույց տվեցի, թե ինչքան՝ նա շատ զարմացավ, վրդովվեց և գնաց դպրոց բողոքելու: Պարզվեց, որ դպրոցի տնօրենն անզոր էր նրան օգնելու այդ հարցում, քանի որ բուֆետապանուհին հովանավորվում էր ավելի բարձր ատյաններում:

Կիտայը, որպես անապահով ընտանիքի երեխա, կարող էր անվճար սնունդ ստանալ, բայց նա հրաժարվում է, որովհետև ախորժակ չուներ: Թե ինչու՞, մենք դա չէինք հասկանում, որովհետև, ի տարբերություն նրա, մենք՝ մյուս երեխաներս՝ հաճախակի էին ուտելու կարիք զգում: Նա նաև հիվանդոտ երեխա էր և հաճախ էր բացակայում դասերից:

Կիտայը հետզհետե սկսեց ավելի հաճախ բացակայել դասերից: Մենք արդեն, գրեթե ուշադրություն չէինք դարձնում նրա բացակայությունների վրա, իսկ գարնան սկզբին նա ընդհանրապես դադարեց դպրոց հաճախելուց: Ցավալի էր, որ մենք նույնիսկ չէինք նկատել նրա երկարատև բացակայությունը, իսկ երբ պատահմամբ հիշում էինք նրան, և մեր համադասարանցի Վահանին հարցնում էինք նրա մասին, որը հենց Կիտայենց տան մոտ էր ապրում, նա լրջանում էր և կարճ պատասխանում.

- Կիտայը հիվանդ ա:

Վահանը շատ կատակասեր տղա էր, նրան բոլոր աշակերտները սիրում էին՝ հատկապես հենց այդ հատկության համար: Նա միշտ էր կատակում՝ լիներ դասերի ժամանակ, թե դասերից դուրս: Շնորհիվ Վահանի՝ մեր կյանքը շատ ուրախ էր անցնում:

Մի օր Վահանը դասարանում հայտարարեց.

- Էրեխե՛ք, Կիտայը մեռնում ա:

Բոլորը կարծեցին, թե Վահանը կատակում է՝ սկսեցին ուժգին հռհռալ:

- Մեռնու՞մ ա, - ասում էին նրանք, - ուրիշ բան չէի՞ր կարող հորինել: 

Վահանը ոչինչ չասաց ու գլխիկոր հեռացավ…

Անցավ երկու շաբաթ: Վահանը, մտնելով դասարան, իր ետևից զգուշությամբ փակեց դուռը, որպեսզի ոչ ոք չխանգարեր՝ ներս ու դուրս անելով, ասաց.

- Էրեխե՛ք, Կիտայը մեռնում ա, իսկապես մեռնում ա, հավատացե՛ք ինձ: Նրա մայրը խնդրեց հաղորդեմ ձեզ, որ հնարավորինս շուտ գնանք նրան հրաժեշտ տալու, - մի փոքր դադար տալուց հետո նա տխուր, ձայնը ցածրացնելով ավելացրեց, - մահվանից առաջ: Արփենի՛կ, խնդրեց, որ դու էլ գաս, - շուտասելուկի պես ավարտեց իր խոսքը Վահանը՝ շրջվելով դեպի Արփենիկը:

Արփենիկը շիկնեց, բայց նրա վրա ոչ ոք ուշադրություն չդարձրեց: Բոլորը լուռ էին: Կիտայի մոտալուտ մահվան գույժը ցնցել էր բոլորին: Ոչ ոք տեղից չէր շարժվում, ոչ ոք ոչինչ չէր ասում…

Հանկարծ, կարծես՝ ուշքի գալով, բոլորը սկսեցին խոսել, գոռգոռալ, վիճել, միմյանց մեղադրել՝ իրար հերթ չտալով: Առաջարկ եղավ՝ անմիջապես դասերից փախչելով՝ գնալ, տեսնել Կիտային, բայց Վահանը առարկեց.

- Դեռ ժամանակ ունենք, կհասցնենք: Եկե՛ք, դասերից հետո գնանք:

Այդպես էլ որոշվեց: Դասերից հետո ամբողջ դասարանը, մեկ մարդու պես, Վահանի առաջնորդությամբ ուղևորվեց դեպի Կիտայենց տուն: Ճանապարհը երկար էր. սկզբում անցանք հարթ, ապա զառիվեր ու դժվարին տեղանքով, մինչև, վերջապես հասանք Կիտայենց տուն, որը գտնվում էր Երևանը բոլորող գողտրիկ անտառի պռնկին: Կիտայենց տունը մի փոքրիկ, կիսախարխուլ խրճիթ էր: Այն արտաքինից գրեթե նույնքան անհույս ու անմխիթար վիճակում էր, ինչքան խեղճ Կիտայն ու իր կիսամաշ և անշուք շորերը: Ամբողջ ճանապարհին ոչ ոք չխոսեց: Բոլորը քայլում էին լուռ ու մտազբաղ: Կիտայենց տուն մտնելու համար հարկավոր էր մի քանի փայտա կիսաքանդ աստիճաններով բարձրանալ: Կանգնած էինք այդ խարծուլ աստիճանների առջև ու չէինք համարձակվում ներս մտնել: Վերջապես, Արփենիկը և էլի երկու-երեք աղջիկ ներս մտան: Մի քանի րոպե անց, ներսից լսվեց լացի ու հեկեկոցների սրտաճմլիկ ձայներ: Մենք՝ բոլորս միասին միանգամից ներս խուժեցինք…

Կիտայը պառկած էր անկողնում: Նրա ձախ ձեռքին Արփենիկի սև-սպիտակ լուսանկարն էր, իսկ սառած ու սպասողական հայացքը գամված էր նրա մահճակալի աջ կողմում պահարանիկի վրա դրված զարթուցիչ ժամացույցի սև սլաքներին…

Հեռավոր հուշերի մի քաղաք,

Բազմություն՝ անհանգիստ, անհամար,

Առաջին իսկ սիրուց դեռ անհագ՝

Ապրում էր մի տղա խելագար:*

Նա չհասցրեց տեսնել Արփենիկին: Ընդամենը մի քանի րոպե առաջ նրա փոքրիկ, բայց սիրող սիրտը կանգ էր առել: Կիտայի մայրն անընդհատ լացակումած հառաչում էր.

- Բալա ջա՜ն, տղա ջա՜ն, Գագիկ ջա՜ն…

Կիտայը սիրահարվել էր դասարանի ամենագեղեցիկ, ամենաչքնաղ աղջկան, ում ուրիշ տղաներ էլ էին սիրահարված, բայց նրանք սիրուց չէին կուրացել, ո՛չ էլ իրենց քունն ու դադարը կորցրել, կամ ախորժակն ու հետաքրքրությունը դասերի նկատմամբ:

Կիտայը խնամքով թաքցրել էր Արփենիկից, որ սիրում է իրեն…

Բայց աղջիկն այդ չէր էլ իմանում,

Որ փոքրիկ քաղաքում սիրահար

Ինչ-որ մեկն է իրեն երազում,

Եվ այն էլ՝ խենթուկ-խելագար:*

Նա քաջ գիտակցում էր, որ Արփենիկը երբեք իրեն չէր ընտրի և մանավանդ չէր սիրի: Աղջիկները, հատկապես՝ փոքր տարիքում, անշուշտ, չեն ընտրում անշուք, ոչնչով աչքի չընկնող տղաների, ընդհակառակը՝ նրանց իդեալը նույնիսկ ավելին է, քան իրական կյանքում կարող է հանդիպել: Կիտայը սիրում էր նրան ամբողջ հոգով ու իր նրբազգաց էությամբ, բայց պատասխան սեր չէր էլ ակնկալում: Նա երջանիկ էր իր երազների, ապրումների մեջ: Կիտայն այդպես էլ մեռավ Արփենիկի «թանկագին» լուսանկարը ձեռքին, հույսով ու սպասումով լեցուն, հավատալով, որ միգուցե, վերջին անգամ հասցնի տեսնել նրան, լուռ ցուցադրի իր անսահման սերը, ու այնուհետև ընդմիշտ հեռանա այս աշխարհից, բայց ավա՜ղ, նրա ուժերը դավաճանեցին…

Հեռավոր հուշերի մի քաղաք,

Բազմություն՝ անհանգիստ, անհամար,

Առաջին իսկ սիրուց դեռ անհագ՝

Մահացավ մի փոքրիկ սիրահար:*

Հուզիչ էր նաև Արփենիկի պահվածքը: Նա բացարձակապես անտեղյակ էր, որ Կիտայը սիրում էր իրեն: Նա հուզվեց, լաց եղավ և բոլորովին չվիրավորվեց, իմանալով, որ դասարանի ամենաանշուք, ամենաինքնամփոփ տղան իրեն խենթի պես սիրահարված է: Կիտայը ոչ իր կարդացած հեքիաթների արքայազն էր, ոչ էլ գեթ ինչ-որ բանով աչքի ընկնող տղա. նա երբեք չէր սիրի Կիտային, բայց կարողացավ գնահատել և հիանալ նրա աննկուն ու անձնուրաց սիրով, իսկ ամենակարևորը՝ ամենաշատն ինքը ցավեց և ողբաց մեր դժբախտ դասընկերոջ անժամանակ վախճանի համար:

*Սարո Գյումրեցի, Հեռավոր հուշերի մի քաղաք (երգ), վերնագիր

*Սարո Գյումրեցի, Հեռավոր հուշերի մի քաղաք (երգ), առաջին քառյակ

*Սարո Գյումրեցի, Հեռավոր հուշերի մի քաղաք (երգ), չորրորդ քառյակ

*Սարո Գյումրեցի, Հեռավոր հուշերի մի քաղաք (երգ), իններորդ քառյակ

Կալիֆորնիա, Գլենդեյլ

7 օգոստոսի, 2015թ.

Զվարճալի պատմություն

Մարդիկ, որոնք տեղափոխվել են Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ երկար տարիներ առաջ՝ թողնելով իրենց հարազատներին, ընկերներին ու ծանոթներին հայրենիքում, չեն պատկերացնում, որ այդ ժամանակի ընթացքում փոփոխվել են թե՛ իրենք և թե՛ նրանք: Օրինակ, երեսուն տարեկան երիտասարդը քսանհինգ տարի ապրելով Կալիֆորնիայում բնականաբար հասցնում է պապիկ դառնալ, տարիքային փոփոխության ենթարկվել ժամանակի ընթացքում թե՛ ներքուստ, և թե՛ արտաքուստ: Տարիքային փոփոխման են ենթարկվում նաև հայրենիքում մնացածները: Փոփոխություններն ավելի ակնառու են տղամարդկանց մոտ, որովհետև նրանցից շատերը սպիտակում են կամ ճաղատանում՝ ի տարբերություն կանանց, որոնք միայն սպիտակելով, ներկում են իրենց մազերը՝ վերականգնելով գույնը:

Գալուստն իր ընտանիքի հետ Հայաստանից տեղափոխվելով Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ՝ բնակություն հաստատեց Կալիֆորնիա նահանգում: Նա նկատել էր, որ հանդիպելով դեռ Հայաստանից ծանոթ մարդկանց, նրանք իրեն կամ չէին ճանաչում կամ էլ դժվարությամբ էին մտաբերում: Օրինակ, մի օր նա կնոջ հետ զբոսնում էր Գլենդել քաղաքի Մափլ զբոսայգում, երբ անակնկալի եկավ, տեսնելով իր նախկին աշխատակցուհուն՝ Սիրանույշին, որի հետ աշխատել էր ՀՀ Գիտությունների Ակադեմիայի գիտահետազոտական ինստիտուտներից մեկում, նույնիսկ նույն լաբորատորիայում ավելի քան տասնհինգ տարի: Նա ուրախ-ուրախ մոտեցավ նրան և ասաց.

- Բարև՛, Սիրանույշ, դու՞ էլ ես այստեղ: Ինչպիսի՜ անակնկալ:

- Դուք ո՞վ եք, - զարմացած ասաց կինը, - ես Ձեզ չեմ ճանաչում:

- Ինչպե՞ս, թե չես ճանաչում, - շփոթվեց նա, - ես եմ, Գալուստը:

- Ի՞նչ Գալուստ, ես ոչ մի Գալուստ անունով մարդ չեմ ճանաչում:

- Կատակու՞մ ես, Սիրանույշ: Քո անունը Սիրանույշ չի՞, - շարունակում էր Գալուստը մտերմիկ դու-երով խոսել նրա հետ, մինչդեռ նա նրան հարգալից Դուք-երով էր պատասխանում, ինչպես ընդունված է անծանոթ մարդկանց հետ խոսելիս:

- Այո՛, Սիրանույշ է, բայց  Ձեզ, միևնույնն է, չեմ ճանաչում:

- Ա՜խր, ոնց չես ճանաչում, - արդեն զայրացած բացականչեց Գալուստը, - երկար տարիներ միասին նույն գիտահետազոտական ինստիտուտում ենք աշխատել, նույնիսկ նույն լաբորատորիայում: 

Գալուստի կինը տեսնելով, որ նա արդեն ձայնը բարձրացրել է անծանոթ կնոջ վրա, փորձելով մեղմել ամուսնու զայրութը, միջամտեց.

- Գալու՛ստ ջան, չե՞ս տեսնում, որ այս կինը քեզ չի ճանաչում: Դու երևի շփոթում ես նրան մի ուրիշ կնոջ հետ: Արի՛ գնանք այստեղից:

- Ո՛չ մի բան էլ չեմ շփոթում, - բորբոքված ասաց Գալուստը:

- Հա՜, հիշեցի, - ասաց Սիրանույշը, - դու՛, Սամվելն ես:

- Սամվելը մեր ասպիրանտն էր, ես Գալուստն եմ, ինժեները, հիշեցի՞ր:

- Վա՜յ, Գալուստ ջան, դու՞ ես, - վերջապես ասաց Սիրանույշը, - միանգամից չճանաչեցի, համ էլ չէի սպասում քեզ տեսնել այստեղ:

- Փա՜ռք Աստծո, - ասաց նա, - արդեն հույսս կտրել էի, որ ինձ կկարողանաս ճանաչել:

Մի ուրիշ անգամ Գալուստը պատահաբար տեսավ իրեն ծանոթ մի բժշկուհու, Լոս Անջելեսի Բրոդվեյ փողոցի վրա և ասաց.

- Բարև Ձեզ, Անժելիկա Լևոնովնա:

Բժշկուհին ուշադիր նայեց նրան, ճգնելով մտաբերել, թե ո՞վ է իր խոսակիցը: Գալուստն օգնության եկավ նրան.

- Ե՛ս եմ, Գալուստը:

Անժելիկա Լևոնովնայի երեսին մի ուրախ ժպիտ գծագրվեց.

- Վա՜յ, Գալուստ ջան, ինչպիսի անակնկալ հանդիպում, դու՞ ես:

Փաստորեն անցած ժամանակի և ահռելի՝ ավելի քան տաս հազար կիլոմետր հայրենիքից հեռու գտնվելու պատճառով, այսպիսի դեպքեր շատ էին հանդիպում: Գալուստն ինքը հանդիպելով երևանյան նշանավոր թերթերից մեկի նախկին խմբագրին, միանգամից չճանաչեց նրան և մոտենալով ասաց.

- Ձեր դեմքը շատ ծանոթ է թվում: Դուք Երևանում որտե՞ղ էիք աշխատում:

Երևի վերը նկարագրված դեպքերի պատճառով էր, որ Գալուստի մտքում մի հետաքրքիր ու զավեշտալի գաղափար հասունացավ. նա որոշեց առիթը բաց չթողնել և մի լավ զվարճանալ, եթե նորից նման դեպքի հանդիպի:

Շատ շուտով «բախտը ժպտաց» նրան: Նա նստած էր Գլենդել քաղաքի Ադամս զբոսայգու ծառի շվաքում, հարմարավետ նստարանի վրա, պաշտպանվելով ցերեկվա տապից, երբ նրան մոտեցավ մի մարդ իր փոքրիկ շնիկի հետ և ասաց.

- Բարև Ձեզ, կարելի է՞ նստել:

- Իհարկե, - ասաց Գալուստը և անմիջապես ճանաչեց երևանյան նախկին հարևանին, որն ապրում էր իր տնից ընդամենը երկու տուն այն կողմ:

Մարդը նրան ընդհանրապես չճանաչեց: Նա արդեն քսանհինգ տարի ապրում էր Կալիֆորնիայում և կլիներ մոտ ութսուն տարեկան, բայց այնքան լավ էր պահպանվել, որ հազիվ հիսուն տարեկանի տեսք ուներ: Գալուստը վաթսուն անց էր, բայց  նրանից մեծ էր երևում: Նախկին հարևանը նրան տեսել էր երիտասարդ հասակում միայն, իսկ հիմա տարիներ անց բնականաբար, փոխված լինելով, չնայած ձայնը, շարժ ու ձևը և էլի շատ բաներ նույնն էին մնացել, չկարողացավ  ճանաչել Գալուստին:

- Տղայիս շունն է. - ասաց նախկին հարևանը, - հինգ օրով գնացել են հանգստանալու, իսկ շանը թողել իմ ու կնոջս խնամքին:

- Գիտե՛մ, - ասաց Գալուստը:

- Որտեղի՞ց գիտես, - զարմացած ասաց նախկին հարևանը:

- Ես շատ բան գիտեմ, քանի որ օժտված եմ հատուկ զգացողությամբ, - բացատրեց Գալուստը, - կուզե՞ս գուշակեմ, թե Երևանի ո՞ր շրջանում ես դու ապրել ընտանիքիդ հետ, - և, չսպասելով պատասխանի, ասաց, - Կենտրոն համայնքում:

Նա ապշած նայեց Գալուստի երեսին: Ճիշտն ասած, նախկին հարևանը կրթություն չէր ստացել և մի քիչ էլ միամիտ էր, այդ պատճառով դժվար չէր նրան մոլորեցնելը:

- Ես գուշակություններ անելով փող եմ վաստակում, - ասաց Գալուստը, - կուզես գուշակե՞մ քո կամ կնոջդ անվան առաջին տառը: Եթե ճիշտ գուշակեմ՝ դու ինձ տալիս ես հինգ դոլար, եթե սխալվեմ՝ ես քեզ կտամ հինգ դոլար, օքե՞յ:

- Օքե՛յ, - ասաց նա, ակնհայտորեն հետաքրքրված և ոգևորված Գալուստի «խաղով», - սկզբի համար գուշակի՛ր իմ անվան սկզբնատառը:

Գալուստը ուշադիր նայեց նրա երեսին, ցուցադրաբար նայեց նրա աչքերի մեջ և ձևացրեց, որ մտքում հաշվարկներ է անում: Այդ ընթացքում մարդն անհամբերությամբ սպասում էր: Վերջապես Գալուստը հանդիսավորությամբ արտաբերեց.

- «Հ»:

Նա լուռ դրամապանակից հանեց հինգ դոլարանոց թղթադրամը և մեկնեց նրան: Գալուստը վերցնելով այն, խնամքով դրեց իր դրամապանակի մեջ և ասաց.

- Շնորհակալություն, եթե ուզում ես, շարունակենք:

- Շարունակե՛նք, - ասաց նա լրջացած:

- Լա՛վ, այդ դեպքում, հիմա էլ գուշակե՞մ կնոջդ անվան սկզբնատառը:

- Գուշակի՛ր, - ասաց նա:

Նա նորից ձևացրեց, որ մտքում բարդ հաշվարկներ է անում, այս անգամ ավելի երկար, քանի որ կինը այդտեղ չէր, որպեսզի ճշմարտանման հնչի և հոգոց անելով, իբր դժվար էր, ասաց.

- «Հ»:

Նորից հարևանը լռելայն Գալուստին մեկնեց հինգ դոլարանոց մեկ ուրիշ թղթադրամ, որը նա նորից տեղավորեց իր դրամապանակի մեջ:

 Անցավ մի քանի օր: Նույն այգում Գալուստը կրկին հանդիպեց իր նախկին հարևանին՝ Հովհաննեսին, կնոջ՝ Հռիփսիմեի հետ: Նրանք շատ ուրախացան Գալուստին տեսնելով և անմիջապես մոտեցան նրան: Հովհաննեսի կինն առանց ժամանակ կորցնելու հարցրեց.

- Իսկ կարո՞ղ եք գուշակել, թե մենք քանի՞ երեխա ունենք:

- Կարող եմ, բայց դա տասը դոլար կարժենա: Իհարկե, սխալվելու դեպքում ես կվճարեմ Ձեզ, տիկի՛ն, - պատասխանեց Գալուստը:

- Օքե՛յ, - ասացին նրանք:

Գալուստը ցուցադրաբար սկսեց մտմտալ և հաշվարկներ անել և մի քիչ սպասեցնելուց հետո ասաց.

- Դուք ունենք երեք երեխա՝ երկու որդի և մեկ դուստր, ամենակրտսերը  դուստրն է և բոլորն էլ մոտավորապես հիսուն տարեկանին մոտ տարիքի են:

Նրանց զարմանքը շատ մեծ էր և գրեթե վախեցած Գալուստին նայելով ասացին.

- Անհավանական է, էս ո՞նց եք անում: Ում պատմում ենք, չեն հավատում, որ նման բան կարող է լինել:

Գալուստն ինքնավստահ ժպտալով ասաց.

- Ասել էի, չէ՞, որ հատուկ գուշակելու շնորհք, հատուկ զգացողություն ունեմ: Ձեր ավագ որդու անունը սկսվում է «Հ», նրանից փոքրինը՝ «Կ», իսկ աղջկանը՝ «Ա» տառերով, ճի՞շտ է:

Նրանք գրեթե սարսափած նայեցին Գալուստին, վեր կացան ու հեռացան: Գալուստը նրանց ետևից գոռաց.

- Ու՞ր եք փախչում, ճշմարտությունից հնարավոր չէ փախչել…

Հովհաննեսն ու իր կինը Գալուստենց շենքից երկու տուն այն կողմ են ապրում, ինչպես Հայաստանում, իմիջայլոց, Գլենդել քաղաքի կենտրոնում, ինչպես Երևանում: Միթե՞ սա զուգադիպություն է: Իհարկե, ո՛չ:

Երեկոյան Գալուստը գնաց նրանց տուն, ներկայացավ և խոստովանեց ամեն ինչ: Նրանք ջերմորեն գրկեցին Գալուստին, շատ ուրախանալով հանդիպման համար: Նա, իհարկե, վերադարձրեց «վասատակած գումարները» և բոլորով միասին մի լավ ծիծաղեցին եղածի վրա…

Կալիֆորնիա, Գլենդել, 

19 հուլիսի, 2015թ.