Հրաշք

Այս փոքրիկ պատմվածքը նվիրվում է

Հայոց Ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցին:

Հրաշք

      

Վարպետ Մկրտիչը մեղավոր չէր, որ ծնվել էր Արևմտյան Հայաստանում, որը դարեր շարունակ ասպատակվում, թալանվում ու բռնաբարվում էր թուրք-սելջուկների պիղծ ցեղախմբերի կողմից: Նրանք եկել բռնի տիրացել էին մի ազգի ունեցվածքին, որի միակ մեղքը քաղաքակրթված լինելն էր: Հայ ժողովուրդը հազարամյակներ շարունակ ստեղծելով բարիքներ, մշակույթ ու ավանդույթներ, նախանձի առարկա էր դարձել թուրք բաշիբոզուկների աչքին:  Պատահական չէին նաև բազմաթիվ հայկական ջարդերը, որոնք կազմակերպվում էին թուրք արյունախում ու բիրտ սուլթանների կողմից՝ հանգեցնելով 1915թ. Հայոց Մեծ Եղեռնին՝ Հայոց Ցեղասպանությանը, որն ի կատար ածվեց երիտթուրքերի գլխավորությամբ և կործանեց ավելի քան մեկ ու կես միլիոն հայի: Հայ տղամարդկանց նախօրոք զորակոչելով, այնուհետև նրանց դավադրաբար ոչնչացնելով թուրքական բանակում, վախկոտ ու գազանաբարո թուրքերն ընդգծված դաժանությամբ մորթեցին ու թալանեցին անօգնական և անպաշտպան մնացած մանուկներին, ծերունիներին ու կանանց:

            

Վարպետ Մկրտիչը բազմանդամ գերդաստանից միակն էր, որ պատահաբար փրկվել էր թուրքական երիցս անիծված յաթաղանից: Այդ ժամանակ նա ընդամենը տասներկու տարեկան էր… Նրա գերդաստանի բոլոր տղամարդիկ հողագործներ էին և լավ էին հասկանում «հողի լեզուն»: Նրանց աճեցրած բանջարեղենը և մրգերն աչքի էին ընկնում թե՛ տեսքով, և թե՛ իրենց համային հատկանիշներով:

            

Փոքրիկ Մկրտիչը շատ զրկանքներ կրելով՝ հաց մուրալով, երբեմն բատրակություն անելով, աընդհատ թափառելով վերջապես հասավ Ֆիլիբե, ներկայիս Պլովդիվը, որն իր մեծությամբ Բուլղարիայի երկրորդ քաղաքն է Սոֆիայից հետո և տարածվում է Մարիցա գետի երկու ափերի երկայնքով: Նա անմիջապես աշխատանքի անցավ ագարակատեր պարոն Հարությունի մոտ և կարճ ժամանակամիջոցում, շնորհիվ իր հողագործական գիտելիքների, սկսեց ղեկավարել բատրակների աշխատանքն ագարակում՝ լինելով ընդամենը տասնութ տարեկան: Շուտով ագարակի ընտիր մրգերն ու բանջարեղենը հայտնի դարձան թե՛ Պլովդիվում, և թե՛ նրա շրջակայքում: Մկրտիչն ամուսնացավ ագարակատիրոջ աղջկա՝ Ազգանուշի հետ և ունեցավ երկու շնորհալի որդիներ:

            

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո, 1945թ. նոյեմբերին 21-ին, Խորհրդային Միության Ժողկոմի Խորհրդի նախագահ՝ Իոսիֆ Ստալինի ստորագրությամբ, համաձայն №2947 որոշման, Խորհրդային Միության հաշվին պետք է կազմակերպվեր սփյուռքահայության զանգվածային ներգաղթը դեպի հայրենիք՝ Խորհրդային Հայաստան, հայրենադարձներին պետական վարկ տրամադրվեր բնակելի տուն կառուցելու համար՝ տան արժեքի հիսուն տոկոսի չափով, ինչպես նաև նրանց ունեցվածքի մաքսազերծումը կատարվեր անվճար:

            

Վարպետ Մկրտիչն առաջիններից մեկն էր, որ ցանկություն հայտնեց ներգաղթել հայրենիք իր ընտանիքի հետ: Խանդավառությունը հայկական սփյուռքում՝ Լիբանանում, Սիրիայում, Եգիպտոսում, Իրաքում, Բուլղարիայում, Հունաստանում, Ֆրանսիայում և այլ երկերներում այնքան մեծ էր, որ մարդիկ նույնիսկ գիշերներն էին հերթ կանգնում, որպեսզի ցուցակագրվեին հայրենիք վերադառանալու ակնկալիքով.

Իմ սուրբ հայրենիք, դու սրտիս մեջ ես,

Դու սրտիս մեջ ես, ոչ լեզվիս վրա,

Իմ սրտի միջից, թե սիրտս ճեղքես,

Դրոշիդ բոցը պիտի հուրհրա…*

            

Վարպետ Մկրտիչի ընտանիքին հողամաս հատկացվեց Նոր Արեշ թաղամասում և պետական վարկ՝ բնակելի տուն կառուցելու համար: Նա իր շնորհալի երկու որդիների հետ, երկու հարկանի մի հարմարավետ տուն կառուցեց, իսկ տան ետևում մի հրաշալի, պտղատու այգի գցեց: Նոր Արեշում գրեթե բոլորը ճանաչում էին նրան, հատկապես այդ այգու պատճառով, որտեղ ճոխ բազմել էին հայկական լեռնաշխարհի լավագույն ծիրանենիները, դեղձենիները, խնձորենիները, տանձենիները, սալորենիները, կեռասենիներն ու բալենիները: Վարպետ Մկրտիչն անխտիր օգնում էր բոլոր հարևաններին այգեգործական և բանջարաբուծական խորհուրդներով, տնկիներով, ինչպես նաև կատարում էր մրգատու ծառերի լավագույն տեսակների պատվաստումներ նրանց տնամերձ այգիներում: Նրան բոլորը սիրում, հարգում և մեծարում էին վարպետ Մկրտիչ անունով:

            

Վարպետ Մկրտիչը, կորցնելով իր ամբողջ գերդաստանը, եղեռնից հետո առաջին անգամ սեփական բնակելի տուն ունեցավ: Գալով հայրենիք, նա այլևս ստիպված չէր բնակարան վարձել: Դեռ ավելին, իր սեփական այգին ունեցավ: Սակայն, Խորհրդային Հայաստանում, ինչպես նաև ամբողջ Խորհրդային Միությունում, պատերազմից անմիջապես հետո, համարյա սով էր՝ խանութներում ուտելիք չկար, նույնիսկ հագուստ և առաջին անհրաժեշտության պարագաներ: Մարդիկ հացը գնում էին սահմանափակ քանակությամբ՝ հատուկ քարտերով: Հացն ամենաթանկն էր, որովհետև ամենապահանջվածն էր: Երբեմն մեկ հաց գնելու համար «սև շուկայում» ստիպված էին վճարել մեկ ոսկեդրամ: Վարպետ Մկրտիչը մանուկ հասակից թափառելով, հաճախակի քաղցած մնալով և անթիվ անհամար զրկանքներ կրելով օտարության մեջ «վաստակել» էր ստամոքսի խոց, որի պատճառով նույնիսկ իր այգու մրգերը չէր կարողանում համտեսել: Նա շատ քիչ էր ուտում, որովհետև ամեն անգամ ուտելուց հետո սարսափելի ցավեր էր ունենում որովայնի շրջանում: 

            

Ամեն կիրակի նրանց հյուր էր գալիս վարպետ Մկրտիչի քենին՝ տիկին Մարիամը, որը վարպետ Մկրտիչին քեռայր, այսինքն՝ փեսա էր անվանում: Նա իր հետ միշտ երկու մեծ, աղ դրած կամ ծխահարած, յուղալի ծովատառեխ կամ ապխտած թառափ էր բերում: Ճի՛շտ է, հաց չկար խանութներում, բայց լայնածավալ փայտե տակառների մեջ, բավականին մատչելի գներով վաճառվում էին աղ դրած կամ ծխահարած ծովատառեխներ, ծովախեցգետիններ, թառափներ, ինչպես նաև կարմիր, սև ձկնկիթ և այլ նրբահամ խորտիկներ: Երբ հացը վերջանում էր խանութում և բոլորին, նույնիսկ քարտերով հաց չէր հասնում, խանութի վաճառողները հացի փոխարեն նույն քաշի ձկնկիթ էին համոզում վերցնել…

          

Կիրակի օրերին «խնջույքին» մասնակցում էին վարպետ Մկրտիչի կինը, նրա երկու շնորհալի որդիները և տիկին Մարիամը: Նրանք ծխահարած կամ աղ դրած ծովատառեխները կտրատում էին, համեմում սոխով և ախորժակով ուտում: Վարպետ Մկրտիչը ծխահարած ձկների անուշաբույր հոտից «խելագարվում» էր, բայց չէր մոտենում  սեղանին, որը զարդարված էր նաև իր այգում աճեցրած թարմ բանջարեղենով, կանաչեղենով և արքայական սեղանին վայել մրգերով:

            

Կիրակի օրերը վարպետ Մկրտիչի համար վերածվել էին տանջանքի: Նա չէր դիմանում ծխահարած ծովատառեխի կամ էլ ապխտած, յուղալի թառափի ախորժաբույր հոտերին: Արտասահմանում այդ բոլորը նրբահամ խորտիկներ էին համարվում և շատ թանկ արժեին, իսկ իր ընտանիքն առատորեն օգտվում էր այդ բոլորից, չնայած ուտում էր առանց հացի. Խորհրդային Միությունում, պատերազմից հետո, հացն էր ամենաթանկ ուտելիքը: Նրանից մեծ ջանքեր էին պահանջվում՝ սեղանին չմոտենալու համար: Ինչպե՞ս մոտենար, երբ բժիշկն արգելել էր աղի, կծու, թթու և հատկապես յուղալի սննդատեսակների օգտագործումը: Նա գիտեր դա և զգուշանում էր…

            

Այդ օրը նորից կիրակի էր և վարպետ Մկրտիչի տանը նորից «խնջույք» էր: Վարպետն անթաքույց հիացմունքով նայում էր սեղանին… Նա այլևս ուժ չուներ դիմանալու, մագնիսի նման ձգող այդ ախորժաբեր հոտին: Նա չդիմացավ, նստեց սեղանի մոտ և սկսեց մեծ ախորժակով ուտել: Բոլորը զարմացած էին և լռելայն նայում էին նրան: Երևի, կյանքում առաջին անգամ նա այսպես ախորժակով ուտում էր՝ առանց զգուշանելու և տագնապելու ցավի նոպաներից, որոնք սկսվում էին նրա մոտ ուտելուց քիչ անց: Ուտելուց հետո, նա սեղանի վրայից վերցրեց մի մեծ հասած, հյութալի, թթվաշ տանձ և դանակով մանր-մանր կտրատելով շարունակեց ախորժակով ուտել: Ոչ ոք չէր խոսում: Վարպետ Մկրտիչն էլ այնքան էր տարված իր ուտելով, որ կարծես ոչ ոքի չէր նկատում…

            

Անցավ մի քանի ժամ: Վարպետ Մկրտիչը չունեցավ ակնկալվող ցավի նոպան: Արդեն պարզ էր, որ աղի ձուկը և թթվաշ տանձը չէին վնասել նրան: Այդ օրը վարպետ Մկրտիչն առաջին անգամ կուշտ փորով պառկեց քնելու:

            

Առավոտյան նա թարմացած վեր կացավ անկողնուց՝ զգալով, որ տարիներ ի վեր իրեն տանջող ստամոքսի բութ ցավը չկա: Նա հասկացավ, որ առողջ է և շտապ գնաց խանութ աղ դրած ծովատառեխ գնելու…

            

Վարպետ Մկրտիչն ապրեց երկար ու ձիգ տարիներ՝ մինչև խորը ծերություն…Վերադառնալով հայրենիք, նա հրաշքով վերադարձրեց նաև իր երբեմնի կորած առողջությունը: Հայտնի չէ, թե ի՞նչը նրան բուժեց՝ Հայաստանի լեռնային օդը՞, հայկական բարձր լեռներից բխող խմելու զուլալ և կենարար ջու՞րը, թե՞ հարուստ կալորիականությամբ, յուղալի ծովատառեխն ու թառափը, որն այն տարիներին ավելի մատչելի էր, քան հանապազօրյա հացը…

*Հովհաննես Շիրազ, «Իմ սուրբ հայրենիք» բանաստեղծության առաջին քառյակը

 Մարտին Շիրինյան

Կալիֆորնիա, Գլենդել

18 դեկտեմբերի, 2014թ.

Պրակտիկանտուհին

Ռուբենը քարտաշ է: Դա շատ տարածված մասնագիտություն է Հայաստանում: Հայ քարտաշները հայտնի են որպես շինարարներ դեռևս հնադարյան ժամանակներից, նույնիսկ մեր թվարկությունից առաջ: Առանց սրբատաշ քարերի և նախշաքանդակների հնարավոր չէ պատկերացնել ոչ մի ճարտարապետական հուշարձան, եկեղեցի կամ մատուռ Հայաստանում: Ռուբենը գլխավորապես աշխատում է հայկական լեռնաշխարհի  տարածքում լայն ճանաչում ստացած տուֆի, բազալտի  և գրանիտի, երբեմն էլ` մարմարի, տրավերտինի և այլ տեսակի քարերի վրա: Ռուբենն ունի բազմաթիվ գործիքներ, որոնց մի մասն ինքն է պատրաստել, մի մասն էլ մնացել են հորից, որը նույնպես քարտաշ էր: Նա ճանաչված վարպետ է: Նրան բոլորը վարպետ Ռուբեն են կոչում: Նա պահանջված և լավ վարձատրվող քարտաշ է: Վարպետ Ռուբենն ունի ընտանիք, երեխաներ և սիրած աշխատանք:

         

Նա գրեթե երջանիկ էր, եթե չլիներ այդ չարաբաստիկ պզուկը, որն աճել էր նրա քթի մեջ: Այն քոր էր առաջացնում, բայց քորել հնարավոր չէր…

            

Մի քանի օր տանջվելուց հետո, նա գնաց պոլիկլինիկա, օթորինոլարինգոլոգի, այսինքն՝ քիթ-կոկորդ-ականջաբանի մոտ: Բժիշկը փորձառու, միջին տարիքի գեղեցկադեմ մի կին էր:  Նա ուշադիր լսեց վարպետ Ռուբենի գանգատը և կարգադրեց նրան նստելու պատի մոտ դրված աթոռին: Միացնելով ճակատին հարմարեցրած լույսը, լայնացնելով վարպետի ձախ քթանցքը հատուկ գործիքի միջոցով, բժշկուհին փորձեց զննել պզուկը, բայց ապարդյուն: Պզուկը հնարավոր չէր տեսնել: Նա հակաբորբոքային քսուկ նշանակեց, առաջարկեց վարպետ Ռուբենին օրը մի քանի անգամ օգտագործել այն և մեկ շաբաթ անց նորից այցելել պոլիկլինիկա:

            

Վարպետ Ռուբենը, չնայած որ հետևել էր բժշկուհու խորհուրդներին, սակայն քորը չէր անցել և կարծես ավելի էր սաստկացել: Քորն ուժեղանում էր հատկապես գիշերները, չթողնելով վարպետ Ռուբենին քնել:

            

Մեկ շաբաթ հետո, նա նորից գնաց պոլիկլինիկա: Բժշկուհին, իմանալով որ հակաբորբոքային քսուկը չէր օգնել հիվանդին, խորհուրդ տվեց դիմելու ալերգաբանին, քանի որ վարպետ Ռուբենը գրեթե ամեն օր գործ էր ունենում քարի փոշու հետ, չնայած աշխատելիս, համարյա միշտ, բժշկական դիմակ էր կրում:

Ալերգաբանը, վարպետին նշանակեց հակաալերգիկ դեղեր, հույս հայտնելով, որ դեղերը կօգնեն նրան:

            

Անցավ ևս մեկ շաբաթ. ոչ մի փոփոխություն: Անքնությունից հոգնած և ուժասպառ վարպետ Ռուբենը նորից գնաց պոլիկլինիկա, քիթ-կոկորդ-ականջաբանի մոտ, սակայն վերջինս արձակուրդում էր: Նրան փոխարինում էր բժշկական համալսարանի մի ուսանողուհի, որն իր արտադրական պրակտիկան էր անցնում այդ պոլիկլինիկայում: Պրակտիկանտուհին փոքրամարմին, դեռահասի հիշեցնող մի նիհարիկ աղջիկ էր: Նա ուշադիր լսեց վարպետ Ռուբենին և ասաց նրան.

            

- Ես հիմա Ձեզ կուղարկեմ ֆիզիոթերապիայի բաժանմունք: Ձեր պզուկը կճառագայթեն ուլտրամանիշակագույն ճառագայթներով և Դուք անմիջապես լավ կզգաք: 

            

Վարպետ Ռուբենը, թերահավատությամբ, բայց ընդունեց պրակտիկանտուհու առաջարկը և բարձրացավ պոլիկլինիկայի վերջին հարկը, որտեղ գգտնվում էր ֆիզիոթերապիայի բաժանմունքը: Բուժքույրը մի փոքրիկ մետաղական թիթեղից պատրաստված ձագար մտցրեց վարպետ Ռուբենի ձախ քթանցքը, որի միջով ուլտրամանիշակագույն ճառագայթները պետք է ներթափանցեին նրա քթի խոռոչի ամենահեռավոր անկյունները: Բուժումը տևեց ընդամենը երկու րոպե և քորն անմիջապես անցավ:

            

Ռուբենն աստիճաններով վազեց ներքև և պոլիկլինիկայի դիմացի մայթին գտնվեղ ծաղկի խանութից տարբեր գույնի մեխակներից բաղկացած մի մեծ ծաղկեփունջ գնելով, նորից ետ վազեց պոլիկլինիկա: Նա շնչակտուր մտնելով պրակտիկանտուհու սենյակը, ծաղկեփունջը դրեց նրա առջև, գրասեղանի վրա և ասաց.

            

- Բժշկուհի ջա՛ն, սա Ձե՛զ:

           

- Բայց ես դեռ բժիշկ չեմ և դիպլոմ չունեմ:

            

- Արդեն ունե՛ք, - ասաց վարպետ Ռուբենը և դուրս վազեց հևալով: 

            

Նա շտապում էր տուն. Նախ՝ լավ լուրը կնոջը հայտնելու, իսկ հետո՝ մի կուշտ քնելու համար:

            

Բժշկուհին սեղանից վերցրեց ծաղկեփունջը և պինդ սեղմեց կրծքին: Նա առաջին անգամ էր հիվանդից՝ որպես երախտագիտության նշան, ծաղկեփունջ ստանում, իսկ վարպետ Ռուբենը նրա առաջին հիվանդն էր…  

ՄԱՐՏԻՆ ՇԻՐԻՆՅԱՆ,

Կալիֆորնիա, Գլենդել

29 նոյեմբերի, 2014թ.

Ժրաջան չինուհին

Արևոտ, պայծառ օր էր և, ինչպես միշտ, Լոս Անջելեսի միջազգային օդանավակայանում եռուզեռ էր: Անընդհատ ինքնաթիռներ էին վայրէջք կատարում և պատրաստվում թռիչքի: Թռիչքից առաջ ուղևորների գրանցումը և բեռների հանձնումը պարտադիր է: Մարդիկ շտապում են, որ չուշանան թռիչքից: Անընդհատ նորանոր ուղևորներ են մոտենում օդանավակայանի շենքին: Մի տարեց զույգ հենց նոր իջավ Շատլի երթուղայինից: Հայտնի չէր նրանք միասին էին թռչելու, թե նրանցից մեկը ճանապարհ էր դնում մյուսին: Տղամարդը փութաջանորեն վերցրեց ճամպրուկները վարորդի ձեռքից և հինգ դոլար թեյանվեր տվեց նրան.

          

- Շնորհակալ եմ, սը՛ր, - խոնարհվելով ասաց վարորդը: 

            

Ակնհայտ էր, որ նրանք շտապում էին գրանցվել թռիչքի համար: Տղամարդը, անվասայլակն արագ գլորելով, տանում էր ճամպրուկները, իսկ կինը՝ ձեռքի պայուսակները: Տղամարդն առջևում էր, իսկ կինը գնում էր նրա ետևից՝ մի տաս քայլ հեռավորությամբ: Հանկարծ, կինը գոռաց նրա ետևից.

            

- Գլե՜ն, սիրելիս…

           

- Ի՜նչ է, - սրտնեղելով պատասխանեց տղամարդը:

            

- Չե՞ս տեսնում` երկու մեծ ճամպրուկներով, մի կերպ քայլող այն գեղեցկադեմ չինուհուն: Անմիջապես թո՛ղ մեր ճամպրուկները, շտապ մոտեցի՛ր և օգնի՛ր նրան:

            

Եվ իրոք, տղամարդուն ընդառաջ գալիս էր փոքրամարմին և նուրբ դիմագծերով մի չինուհի, մեծ դժվարությամբ գլորելով երկու հսկայական ճամպրուկներով բեռնավորված ձեռնասայլակը: Ճամպրուկները, հատկապես՝ մեծ էին երևում նրա նիհար, բայց բարեկազմ իրանի համեմատ: Տղամարդը վայր դրեց իրենց ճամպրուկները և դժկամությամբ շտապեց կատարել կնոջ խնդրանքը՝ քթի տակ կամացուկ փնփնթալով.

            

- Արդե՜ն ուշանում ենք, սա որտեղի՞ց հայտնվեց:

            

Չինուհին ժպտաց իրեն մոտեցող տղամարդուն, և ճամպրուկները զիջեց նրան:

            

Տղամարդն արագ-արագ գլորելով ծանր ճամպրուկները, հասցրեց Չինական Ավիաուղիների գրանցման պատուհանին, որի վերևում էլեկտրոնային ցուցատախտակի վրա գրված էր՝ թռիչքը՝ C1005, ուղղությունը՝ Լոս Անջելեսից Տայպեյ, թռիչքի ժամանակը՝ 14:30, ինքնաթիռը՝ 744: 

            

Չինուհին տղամարդուն շնորհակալություն հայտնեց, պարգևելով նրան հմայիչ մի ժպիտ և շրջվեց դեպի գրանցման պատուհանը: Տղամարդը նոր նկատեց, որ նրա մեջքին հարմարեցրած ուսապարկից երկու սևաչյա, հրաշագեղ մանուկներ ուշադիր իրեն էին նայում:

            

Տղամարդը հասկացավ, որ կինը հենց սկզբից էլ նկատել էր չինուհու փոքրիկներին: Հասկացավ նաև, թե ինչու էին ճամպրուկներն այդքան մեծ և ծանր… Ամենայն հավանականությամբ, ճամպրուկների մեջ երկվորյակ մանուկների սննդի և խնամքի պարագաններն էին: Ժրաջան չինուհին, մանուկները մեջքին, հսկայական ճամպրուկներով պատրաստվում էր թռիչքի՝ Կալիֆորնիայից դեպի Տայվանի մայրաքաղաք՝ Տայպեյ…

            

- Ուշադրությու՛ն. ավարտվում է Լոս Անջելեսից դեպի Քուինսթաուն, Նոր Զելանդիա մեկնող ուղևորների գրանցումն Ուանթրավել Ավիաուղիների՝ № 631 թռիչքի համար, - հայտարարում էին բարձրախոսով:

            

- Ոչինչ, կհասցնենք, - ասաց տղամարդը կնոջը՝ ներկայացնելով իրենց անձնագրերը գրանցող պաշտոնյային: 

ՄԱՐՏԻՆ ՇԻՐԻՆՅԱՆ

Կալիֆորնիա, Գլենդեյլ

26 նոյեմբերի, 2014թ.

Խոխան պիպոլֆեն ա կերա՞լ

Ես ամենաերջանիկ մարդն էի, երբ ծնվեց իմ առաջնեկ որդին: Կյանքումս առաջին անգամ զգացի, թե ինչ բան է երջանկությունը:

Նա զարմանալի երեխա էր. երբեք անտեղի մեզ չէր անհանգստացնում, հատուկ ազդանշանով մեզ իմաց էր տալիս, որ ջուր է ուզում խմել և այլն: Նա շատ հաճելի բարալիկ ձայն ուներ: Վեց ամսականում որդիս առաջին անգամ կրկնեց քենուս հարևանուհու անունը՝ Պայծա, ընդամենը վերջին <ռ> տառ չկարողանալով արտասանել, ութ ամսականում սկսեց քայլել ու այսպես շարունակ զարմացնում էր մեզ: Նա երբեք առանց պատճառի լաց չէր լինում: Մի անգամ զբոսնում էինք, նա սկսեց լաց լինել: Կինս զարմացավ և ուշադիր երեխային նայելով ասաց,

- Վա՜յ, թաշկինակը ձեռքից ընկել է, դրա համար է լաց լինում:

Նրան զբոսանքի տանելիս, կինս նրա աջ ձեռքի մեջ միշտ մի նախշազարդ թաշկինակ էր դնում, որը նա պինդ բռնում էր ամբողջ զբոսանքի ընթացքում: Մենք ետ վերադաձանք և գտանք թաշկինակը: Նա անմիջապես դադարեց լաց լինելուց:

Մենք պատրաստվում էինք երկրորդ երեխան ունենալ, բայց քանի որ կինս խնդիրներ ուներ հղիության հետ կապված, ապա ստիպված էր մի որոշ ժամանակ պառկել հիվանդանոցում: Այդ ընթացքում, երեխայի խնամքը, հատկապես գիշերները, ես էի վերցրել ինձ վրա:

Մեր երեխան առողջ երեխա էր, բայց երբեմն թեթև մրսածության հետևանքով բարձրանում էր նրա մարմնի ջերմաստիճանը: Նման դեպքերում մենք սովորաբար մեկ կամ երկու անգամ տաքությունն իջեցնող դեղահաբեր էինք տալիս և երեխան շուտ ապաքինվում էր: Այս անգամ նույնպես, երբ կինս հիվանդանոցում էր գտնվում, երեխայի մարմնի ջերմաստիճանը բարձրացավ, և ես նույն կերպ վարվեցի: Երեկոյան նրա ջերմաստիճանը նորից բարձրացավ, և ես փոխանակ երկրորդ դեղահաբը տայի նրան, զանգահարեցի քենուս, որ գա և գնահատի երեխայի վիճակն ու միասին որոշենք, թե ի՞նչ անենք: Քենիս ասաց, որ ապահովության համար լավ կլինի շտապ օգնություն կանչենք:

Շտապ օգնության բժշկուհին հենց տեսավ որդուս՝ ասաց.

- Երեխան ալերգիա ունի:

- Ինչի՞ց ենթադրեցիք, - հարցրեցի ես:

- Որովհետև երեխան կարմրել է, պատասխանեց նա և անմիջապես կարգադրեց բուժքրոջը ներարկել մեկ ու կես միլիգրամ պիպոլֆեն: Բուժքույրը, լսելով կարգադրությունը, մի տեսակ կարկամեց և հարցրեց.

- Մեկ ու կես միլիգրամը շատ չէ՞: Սակայն բժշկուհին հաստատակամորեն պնդեց, որ շատ չէ: Այստեղ ես միջամտեցի և ասացի բժշկուհուն, որ զարմանալի ոչինչ չկա, որ երեխան, ջերմություն ունենալով, կարմրել է:

- Ո՛չ, ասաց, բժշկուհին, -  տաքությունից չե՛ն կարմրում:

Քենիս, որ մինչև այդ լուռ էր, սկսեց հանդիմանել ինձ, ասելով, որ խանգարում եմ բժշկուհուն իր պարտականությունները կատարելիս և ավելացրեց.

- Ի՞նչ է, դու բժի՞շկ ես, որ վիճում ես բժշկուհու հետ:   

Ես քենուս սիրում և հարգում եմ քրոջս պես, բայց լավ կլիներ նրա հետ էլ վիճեի և չթողնեի այդ չարաբաստիկ դեղը սրսկեին իմ որդուն: Հիմա շատ տարիներ անց, վերլուծելով այս բոլորը, հանգել եմ այն եզրակացության, որ մեծ սխալ եմ գործել՝ զիջելով իմ դիրքերը, թե՛ բժշկուհու, և թե՛ քենուս առջև: Իհարկե՛, քենիս ոչ մի մեղք չուներ, քանի որ նա պարզապես ավելի շատ վստահում էր բժշկուհուն որպես մասնագետի, քան թե ինձ: Ես հետո պարզեցի, որ մինչև ութ տարեկան երեխաներին պիպոլֆենի ներարկում հակացուցված է, միայն առանձին դեպքերում է թույլատրվում տալ շատ թույլ չափաբաժնով պիպոլֆենի քաղրացրած հաբեր, բայց, ի դժբախտություն ինձ, շտապ օգնության բժշկուհին դա չգիտեր:

Երեխայիս վիճակը սրսկումից հետո կտրուկ վատացավ: Նա այլևս ինձ չէր ճանաչում, նայում էր առաստաղին ու անընդհատ վախեցած կրկնում.

- Շարժվու՜մ է, շարժվու՜մ է…

- Դե՛, մենք գնա՛նք, - ասաց բժշկուհին:

- Ու՞ր գնաք, - ասացի ես, - երեխային գցեցիք այս վիճակի մեջ ու փախչում եք: Մինչև ձեր գալը երեխան լավ տրամադրության մեջ էր, իսկ հիմա վախենում է ինչ-որ բանից: 

- Մենք մեղավո՞ր ենք, որ երեխան ալերգիա ունի, - ասաց բժշկուհին, - միգուցե նա ժառանգած հոգեկան խնդիրներ ունի, - շարունակեց նա:

- Ծնված օրվանից մինչև ձեր գալը, երեխան ոչ մի հոգեկան խնդիրներ չի ունեցել: Այդ հոգեկան խնդիրներն առաջացան ձեր սրսկումից հետո, - զայրացած ասացի ես:

- Եկեք տանենք հիվանդանոց, - առաջարկեց բժշկուհին:

Շտապ օգնության մեքենայի մեջ երեխաս անընդհատ գոռում էր.

- Շարժվու՜մ է, շարժվու՜մ է…

Հուզմունքից աչքերս մշուշվել էին արցունքներից … Շտապ օգնության մեքենայի վարորդը և բուժքույրը թեպետ չէին խոսում, բայց հուզված և կարեկցանքով հաճախակի երեխային էին նայում, իսկ բժշկուհին խորասուզվել էր իր մտքերի մեջ և ամենայն հավանականությամբ ելք էր փնտրում այս դժվարին կացությունից դուրս գալու համար:

Քիչ անց մենք հասանք մանկական հիվանդանոց: Տղաս դեռ շարունակում էր սրտաճմլիկ ձայնով գոռալ.

- Շարժվու՜մ է, շարժվու՜մ է…

Հիվանդանոցի ընդունարանում, մեզ գրանցեց Հայաստանում շատ հազվադեպ հանդիպող Մարտինա անունով մի համակրելի բուժքույր: Նա հենց տեսավ տղայիս, արցախյան զրնգուն բարբառով բացականչեց.

- Խոխա՛ն պիպոլֆեն ա կերա՞լ:

Չնայած, ես չափազանց հուզված էի, բայց հասկացա, թե նա ինչ ասաց և ապշեցի այդ կնոջ, թե՛ գիտելիքների, և թե՛ խորաթափանցության վրա:

Եկավ ընդունարանի բժիշկը, քննեց երեխային, բայց չհասկացավ, թե ի՞նչ է կատարվում երեխայի հետ: Հեռախոսով կանչեց մեկ ուրիշ բժշկի: Նրան նույնպես անհասկանալի էր տղայիս վիճակը: Սկսեցին բոլորը միասին, ներառյալ նաև շտապ օգնության բժշկուհին, խորհրդակցել: Ոչ մի եզրակացության չգալով, շրջվեցին դեպի ինձ և սկսեցին հարցուփորձ անել, համառորեն փորձելով գտնել իմ և կնոջս ազգուտակի մեջ հոգեկան շեղումներով կամ խանգարումներով մարդկանց:  Երբ ես վստահաբար ասացի, որ այդպիսի բան չկա, նրանք ակնհայտորեն շփոթվեցին, որովհետև չգիտեին, թե ի՞նչ անեն: Վերջապես գլխի ընկնելով, որ պատճառն այդ չարաբաստիկ սրսկումն էր, կամացուկ սկսեցին շտապ օգնության բժշկուհուն մեղմորեն հանդիմանել.

- Գոնե կես միլիգրամ սրսկեի՛ր, - և իմ ներկայությամբ, առանց ինձնից քաշվելու, շտապ օգնության բժշկուհու բուժման թերթիկի վրա պիպոլֆենի 1.5 մլ գրառման մեջ մեկը դարձրեցին 0, այսինքն՝ 1.5 մլ դարձավ 0.5 մլ: Բժիշկները գոհ իրենց արածից, նորից շրջվեցին դեպի ինձ և ասացին, որ երեխայի վիճակը ծանր է և այդ պատճառով նրան պետք է տեղափոխեն վերակենդանացման բաժին: Ես շատ հուզված էի և ի վիճակի չէի հանդիմանելու նրանց՝ իրենց անբարո և անօրինական արարքի համար: Միայն հարցրեցի.

- Հույս կա՞, որ երեխայի վիճակը կշտկվի:

- Չգիտե՛նք, - անտարբեր ասացին նրանք, - առավոտյան պարզ կլինի:

Վերակենդանացման բաժնում, որը գտնվում էր առաջին հարկում, մի երկար սպասասրահ կար, որտեղ բավականին տարիքով մի կին նստած աթոռին հոնգուր-հոնգուր լաց էր լինում: Երեկոյան ժամը տասն էր: Ես նստեցի նրա կողքին դրված աթոռին: Արցունքները գլորվում էին իմ աչքերից, սիրտս կտոր-կտոր էր լինում, երբ մտածում էի երեխայիս մասին: Մի կերպ մեջս ուժ գտնելով, հարցրեցի տատիկին, թե ի՞նչ է եղել: Նա ինձ լացակումաց պատմեց, որ իր սիրասուն թոռնիկը՝ երկուս ու կես տարեկան Վերգինեն կուլ էր տվել իր արյան ճնշումն իջեցող բոլոր դեղահաբերը և հիմա նրա կյանքին վտանգ էր սպառնում: Տատիկն այնքան էր հուզված էր, որ նույնիսկ չհարցրեց, թե ես ինչու՞ եմ այստեղ, և թե ինչու՞ եմ լալիս: Նա նաև պատմեց, որ երեխայի ծնողները գնացել էին հարսանիք՝ իրենց միակ դստեր խնամքը վստահելով տատիկին:

- Ի՞նչ եմ ասելու աղջկաս ու փեսայիս, եթե չհաջողվի Վերգինեին  փրկել, - աղիողորմ լաց լինելով, անընդհատ կրկնում էր դժբախտ տատիկը:

Մոտավորապես գիշերվա ժամը երկուսին, վերակենդանացման բաժնի դուռը բացվեց և տարեց, բայց համակրելի մի բուժքույր եկավ հայտնելու, որ Վերգինեի կյանքին այլևս վտանգ չի սպառնում: Դատարկել ու լվացել էին փոքրիկի աղիքներն ու ստամոքս, և երեխան արդեն ուշքի էր եկել: Տատիկի ուրախությանը չափ ու սահման չկար: Շրջվելով դեպի ինձ, բուժքույրն ասաց, որ հույս կա, որ իմ տղային վիճակն էլ կբարելավվի, քանի որ նրան ծայրամասային երակային կատետրով, կաթիլային եղանակով, պիպոլֆենը չեզոքացնող դեղեր են ներարկում: Եվ իրոք, առավոտյան երկու երեխաներն էլ այնքան լավ էին, որ արդեն վազվզում և չարաճիճություններ էին անում փակ դռների ետևում:

Ես կնոջիցս թաքցնում էի մեր երեխայի հետ պատահածը, բայց քանի որ վտանգն անցել էր և մեր տղան արդեն համեմատաբար լավ էր, զգուշությամբ հայտնեցի նրան այդ մասին: Երևի նա չափից դուրս նեղսրտեց այդ լուրից, քանի որ նրա հղիությունը ընդհատվեց ժամանակից շուտ, և մենք շատ տխրեցինք:

Մի քանի օր հետո մենք արդեն տանն էինք, և տղաս վազվզում էր մեր ընդարձակ բնակարանում և իր բարալիկ ու հաճելի ձայնով մեզ հետ խոսում, սակայն երբեմն նորից սկսում էր անհանգստանալ և նայելով առաստաղին բացականչում էր.

- Շարժվու՜մ է, շարժվու՜մ է…

Մենք շատ անհանգստանում էինք նրա համար և հասկանում, որ պիպոլֆենի ազդեցությունը դեռ լրիվ չի անցել:

1988 թվականի դեկտեմբերի 7-ի ուժգին երկրաշարժին, որի էպիկենտրոնը գտնվում էր Սպիտակում, մնացել էր ընդամենը մեկ ու կեսից երկու ամիս: Երկրաշարժից անմիջապես հետո տղաս դադարեց «շարժվու՜մ է, շարժվու՜մ է…» բացականչելուց:

Ըստ երևույթին պիպոլֆենը բարձրացրել էր որդուս զգայնությունը սեյսմիկ տատանումների նկատմամբ և նա նույնիսկ փոքր տատանումները զգում էր, որոշ գերզգայուն մարդկանց նման, որն արտահայտվում է գլխապտույտի, գլխացավի, արթմնի երազների, երևակայական պատկերների, ականջների մեջ զնգալու և այլ զգայական դրսևորումների ձևով: Փաստորեն, որդիս շնորհիվ իր նյարդային համակարգի գերզգայնության, դեռևս երկու ամիս առաջ զգում էր Սպիտակի երկրաշարժի մոտենալը…

Շտապ օգնության գլխավոր բժշկի առանձնասենյակը շատ ընդարձակ էր: Գրեթե ամբողջ սենյակը զբաղեցնում էր հսկայական, երկար սեղանը, որի շուրջը նստած էին Երևանի համարյա բոլոր հիվանդանոցների մանկական բաժանմունքների վարիչները: Սեղանի մի գլխին նստած էր ինքը՝ գլխավոր բժիշկը, իսկ մյուսին՝ շտապ օգնության բժշկուհին, որն ինձ տեսնելիս չարությամբ ֆշշացրեց.

- Դուք կփոշմանեք ձեր արածի համար: Չեք էլ ամաչու՜մ: Ինչքա՜ն եք մեր տուն եկել…

Հերթով ելույթներ ունեցան բոլոր վարիչները: Նրանք գրեթե բոլորը խոսեցին ռուսերեն լեզվով՝ համեմված լատինական տերմիններով, չնայած մեր մեջ չկար նույնիսկ մեկ ռուս: Նրանք միաձայն արդարացրեցին բժշկուհու գործողությունները և լկտիաբար մեղադրեցին երեխայիս, որ նա ալերգիա ունի, և իբր ալերգիայից ցանկացած տեսակի բարդություն սպասելի է: Ելույթների ընթացքում, գլխավոր բժիշկն անընդհատ գլխով էր անում՝ որպես համաձայնության նշան և ժպտում, իսկ բժշկուհին հաղթականորեն նայում էր ինձ:

- Հե՜յ գիտի աշխարհ, - մտածեցի ես, - «սելը ճռռալու տեղը սելվորն է ճռռում»:

Վերջացնելուց հետո, բոլորը նայեցին ինձ:

- Կատարվել է հանցագործություն, - ասացի ես, -  երեխային սխալ սրսկում են արել, այսինքն՝ նրան ներարկել են 1.5 մլ պիպոլֆեն ալերգիայի դեմն առնելու համար, մինչդեռ հիվանդության պատմության մեջ չի նշված, որ նա  ալերգիա ունի: Երեխան ալերգիա չուներ և չի էլ ունեցել նախկինում: Դեռ ավելին, երբ ես առարկեցի, որ երեխան ալերգիա չունի, այլ կարմրել է տաքությունից, շտապ օգնության բժշկուհին իմ, քենուս և բուժքրոջ ներկայությամբ պնդեց, որ տաքությունից չեն կարմրում: Սատարելով հանցագործին, դու՛ք՝ վարիչներդ, դառնում եք մեղսակիցներ: Բացի դրանից, հիվանդանոցի բժիշկների և շտապ օգնության բժշկուհու մասնակցությամբ ևս մի հանցագործություն է կատարվել՝ պիպոլֆենի 1.5 մլ չափաբաժինը գրիչով ուղղվել և դարձվել են 0.5 մլ հենց իմ ներկայությամբ: Կեղծված բժշկական գրառումը պարզ դատական փորձաքննության միջոցով հեշտությամբ  կհայտնաբերվի:

Իմ ելույթից հետո, ես նկատեցի, որ վարիչների ամբարտավանությունը և գլխավոր բժշկի լավ տրամադրությունն անմիջապես չքացավ, իսկ բշժկուհին զգաց, որ պետք է պատասխան տա:

Սակայն, նա այդպես էլ պատասխանատվության չենթարկվեց, ոչ էլ նրան սատարող վարիչները և շտապ օգնության գլխավոր բժիշկը: Պարզվեց, որ շտապ օգնության բժշկուհին իմ դպրոցական ընկերոջ կինն էր, իսկ մայրս իմանալով դա, ինձ թախանձագին խնդրեց, որ դատարան հայց չներկայացնեմ…

Չգիտեմ, ճի՞շտ վարվեցի, թե՞ ոչ, բայց ո՛չ ընկերս, ո՛չ էլ նրա «բժշկուհի» կինը մինչև իմ բողոքելը նույնիսկ մեկ անգամ չէին հետաքրքրվել որդուս առողջական վիճակով…

           

Կալիֆորնիա, Գլենդել

20 նոյեմբերի, 2014թ. 

ԱՄՆ-ում տպագրվել է Մարտին Շիրինյանի Magie պատմվածքը

Հարգելի ընթերցողներ,

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների Կալիֆորնիա նահանգում  հրատարակվող ՀԱՄԱՅՆԱՊԱՏԿԵՐ գրական-մշակույթային հանդեսի (պատվավոր նախագահ՝ Կարո և Մարիա Ճրճրյաններ, հիմնադիր և գլխավոր խմբագիր, ճանաչված բանաստեղծ՝ Սարո Գյոդակյան) 66-րդ համարում 2014թ. նոյեմբերին տպագրվել է Մարտին Շիրինյանի Magie պատմվածքը (էջ՝ 50 և 51):

Ավելի վաղ, այն հրատարակվել է Մարտին Շիրինյանի Գրական Փորձարարական Լաբորատորիայի՝ www.imgrakan.blogspot.com բլոգի հոկտեմբերի 20, 2014թ. թողարկման մեջ:

Հանդեսի առաջին էջում պատկերված է հանրահայտ երաժիշտ և կոմպոզիտոր՝ Տիգրան Մանսուրյանի լուսանկարը:


Կալիֆորնա, Գլենդեյլ 
22 Նոյեմբերի, 2014թ.

Փոքրիկ աղջիկը և արդարությունը

Փոքրիկ աղջիկը հարցնում է հորը.

- Հայրի՛կ, որ դու  գնում ես աշխատանքի ի՞նչ ես անում:

- Փող եմ աշխատում:

-Փողն ինչի՞ համար է:

- Փողով մենք հաց ենք առնում, քեզ համար խաղալիքներ ու հագուստ, շոկոլադ, որ դու ուտես, մեծանաս:

- Հայրի՛կ, փողն ուրեմն լավ բան է՞:

- Ա՛յո, լավ բան է, ինչպես տեսնում ես:

- Հայրի՛կ, մենք շատ փող ունե՞նք: 

- Ո՛չ, բալիկս…

- Ինչու՞ հայրիկ…

- Չունե՛նք բալիկս:

- Որովհետև դու քիչ ես աշխատու՞մ:

- Ո՛չ, բալի՛կս. ես ամեն օր գնում եմ աշխատանքի, դու գիտե՛ս:

- Բա ինչու՞ մենք շատ փող չունենք:

- Չգիտեմ:

- Բա ինչու՞ ուրիշները շատ փող ունեն:

- Չգիտեմ:

- Հայրի՛կ, որ մեծանամ, ես էլ եմ աշխատելու՞:

- Ա՛յո, բալիկս:

- Ես շատ փող կունենա՞մ:

- Բայց ինչու՞ ես ուզում շատ փող ունենալ:

- Ուզում եմ միշտ շատ լավ բաներ գնել… Հայրի՛կ, ամենալավ բանը փողն է՞:

- Ո՛չ:

- Բա ի՞նչն է:

- Արդարությունը, ազնվությունը…

- Արդարությունն ի՞ նչ է, հայրի՛կ: 

- Բալի՛կս, դա շատ դժվար է բացատրել… Եթե մի քանի խոսքով ասենք, դա երբ ուրիշի փողը կամ նրա փողով գնած բարիքները չեն խլում…

- Բայց դա գողություն է չէ, հայրի՛կ:

- Ա՛յո, նաև գողություն, բայց անարդար մարդիկ և գողերն ունեն իրենց պատճառներն անարդար լինելու համար:

- Հայրիկ բա ազնվությունը որն է՞:

- Է՜հ, բալի՛կս, դու այսօր շատ դժվար հարցեր ես տալիս. Միգուցե՞, գնաս քնելու…

- Ինչու՞, հայրի՛կ:

- Որ մեծանա՛ս, արդար մարդ դառնա՛ս և չխլե՛ս ուրիշի ունեցածը…

Կալիֆորնիա, Գլենդել

16 նոյեմբեր 2014թ.

Կոբրա

Ես Անդրեյ Պոտապիչ Բարկովն եմ, ազգությամբ՝ ռուս: 1985թ.-ին ավարտելով Կալուգայի զինվորական ուսումնարանը, ստանալով կրտսեր լեյտենանտի կոչում՝ գործուղվել էի Աֆղանստան՝ ծառայությունս այնտեղ շարունակելու նպատակով:  

            

Աֆղանստանը զգալիորեն զիջում է Ռուսաստանին իր բնապատկերների գեղեցկությամբ ու մեծ բազմազանությամբ: Աֆղանստանում չկան հորդառատ գետեր ու գետակներ, ընդարձակ և կանաչապատ հարթավայրեր, խիտ ու փարթամ ընդարձակ անտառներ, զմայլելի ու ձկնառատ լճեր, անծայրածիր ծովեր… Այստեղ գերիշխում են լեռներն ու անապատային սարահարթերը: Աֆղանստանում է գտնվում հրաշագեղ Հինդուկուշ լեռնային համակարգն՝ իր հավերժ սառցալանջերով՝ հովհարաձև ձգվելով դեպի Պակիստան ու Հնդկաստան:

            

Մեր վաշտը գտնվում էր Աֆղանստանի, ավելի քան երեք միլիոն բնակչություն ունեցող մայրաքաղաքում՝ Քաբուլում, որը գտնվում է Քաբուլ գետի հովտում: Վաշտի համար ստեղծված էին բոլոր բանակային անհրաժեշտ պայմանները: Ինձ՝ իմ դասակի հետ միասին հրամայված էր պաշտպանել մայրաքաղաքից մի փոքր հեռավորության վրա գտնվող, Ասմաի կոչվող բարձունքներում, մարտավարական մեծ նշանակություն ունեցող հինավուրց բերդը: Այստեղից մեր թշնամիները՝ «դուշմանները», ինչպես մենք էինք անվանում նրանց, կարող էին թափանցել քաղաք և նվաճել այն: Մեզ հրամայված էր նաև նրանց նկատելուն պես անմիջապես ռադիոկապով տեղեկացնել մեր վաշտի հրամանատարությանը: Մեր դասակի գաղտնանունը «Կալուգա» էր, քանի որ ես Կալուգայից էի, իսկ վաշտինը՝ «Բայկալ»: «Կալուգան» պարտավոր էր գիշեր-ցերեկ, երկու ժամը մեկը, զեկուցել «Բայկալին» մարտական իրադրության մասին:     

            

1978թ. Ապրիլյան հեղափոխությունից հետո կառավարության ղեկավարն էր դարձել համայնավար գրող՝ Նուր Մուհամեդ Թարաքին: Սակայն, շուտով, համայնավար մյուս առաջնորդի՝ Ամինի և Թարաքիի միջև սուր պայքար սկսվեց: Արդյունքում Թարաքին հեռացվեց պաշտոնից և գնդակահարվեց: Խորհրդային Միությունը ցանկանալով ամրապնդել համայնավարական ռեժիմը Աֆղանստանում 1979թ. վերջին զորք մտցրեց այնտեղ: Պատերազմ սկսվեց համայնավարների և նրանց հակառակվող ապստամբների միջև: Ապստամբների մեծ մասը կռվում էր՝ հանուն մահմեդականներին միավորող սրբազան պատերազմի՝ «ջիհադի»: Ապստամբներին կոչում էին «մոջահեդներ», այսինքն՝ հավատի մարտիկներ: Աֆղանստանի տարածքների մեծ մասը վերահսկվում էր հենց «մոջահեդների» կողմից:

            

Փաստորեն մեր թշնամիները մոլեռանդներ էին և շատ վտանգավոր: Նրանց դաժանության մասին փաստող պատմություններ շատ կային: Մեր վաշտի քաղղեկ՝ Բահրամ Ջահանդարիչը, ով ազգությամբ տաջիկ էր, մեզ անընդհատ տեղյակ էր պահում «մոջահեդների» նորանոր հնարքների և որոգայթների մասին, որպեսզի մենք զգոն լինեինք և անտեղի չզոհվեինք:

            

Աֆղանստանում շատ կան նաև թունավոր օձեր՝ կոբրաներ, գյուրզաներ, էֆաներ, ինչպես նաև կարիճներ և մորմեր, որոնց խայթոցները պակաս վտանգավոր չեն մարդկանց համար: Մեր քաղղեկը սովորեցնում էր զգուշանալ նաև այս ոչ պակաս վտանգավոր սողուններից ու միջատներից:  

            

Իմ ծառայությունը սպասվածից ավելի հեշտ էր անցնում: Ավելի քան երեք ամիսների ընթացքում, որ ես այստեղ էի, ոչ մի արտառոց դեպք տեղի չէր ունեցել: Ուտելիքն առատ էր. մեզ լավ էին կերակրում: Միակ դժվարությունը կարոտն էր. ես կարոտում իմ սիրած աղջկան՝ Լիդիային, ով խոստացել էր սպասել ինձ մինչև իմ վերադարձը Կալուգա… Շատ էի կարոտում նաև եղբորս և, իհարկե՛, ծնողներիս… Օրերը միապաղաղ էին անցնում և ձանձրալի: Մենք բոլորս անհամբեր սպասում էինք հինգշաբթիներին, որովհետև այդ օրերին ժամանում էր վաշտի կինոմեխանիկը և մեզ համար խորհրդային արտադրության, գեղարվեստական կինոնկարներ էր ցուցադրում,  հիմնականում՝ կինոկոմեդիաներ: Մնացած օրերին, ազատ ժամանակ կա՛մ գիրք էինք կարդում, կա՛մ էլ ռադիո լսում: Բարեբախտաբար երեկոյան ժամերին, միջին ալիքով, բավական հստակ հնարավոր էր որսալ «Մայակ», ռուսական ռադիոկայանի հաղորդումները, որտեղից էլ իմանում էինք նորությունները և երաժշտություն ունկնդրում: Չնայած այս բոլորին՝ միևնույն է՝ ձանձրալի էր, սոսկալի ձանձրալի…

            

Ես սկսեցի խմել... Գրեթե ամեն երեկո մեր դասակի բուժակի հետ ջրախառն բժշկական սպիրտ էինք խմում, երբեմն էլ՝ հարբում… Մի օր, ըստ երևույթին, սովորականից շատ էի խմել և գիտակցությունս գրեթե անջատված, գլուխս դրած բուժկետի սպիտակ սեղանին, քնել էի: Բավական երկար քնելուց հետո արթնացա: Կոկորդումս խիստ չորություն զգալով, թերմոսից մի մեծ բաժակ ջուր լցրեցի ու անհագորեն սկսեցի խմել: Պետք է ասեմ, որ այստեղի խմելու ջուրը բավականին համեղ է ու սառը, չէ որ ակունքները լեռներում են: Այդպիսի որակյալ ջուր ես երբեք չէի խմել իմ հայրենիքում: Միաժամանակ զգացի, որ մրսում եմ: Քանի որ այստեղի հողն անապատային ու քարքարոտ՝ չի կարողանում ջերմություն կուտակել իր մեջ օրվա ընթացքում, երբ արևն անխնա այրում է երկնակամարից: Այդ պատճառով էլ երեկոները և հատկապես գիշերները բավականին ցուրտ են նույնիսկ ամառվա ամիսներին: Ես առանց լույսը վառելու, որպեսզի չարթնացնեմ բուժակին, վերցրեցի իմ զինվորական բաճկոնը և դուրս եկա բուժկետից: Դրսում ցուրտ էր և մութ, քանի որ երկինքն ամպամած էր և գիշերվա գլխավոր լուսատուն՝ լուսինը չէր երևում: Միզափամփուշտս ուղղակի տրաքում էր… Ես ակամա հիշեցի մի հին անեկդոտ: Որեմն, հային, վրացուն և ռուսին տալիս են նույն հարցը, թե ո՞րն է ամենամեծ հաճույքը: Հայն ասում է.

            

- Ամենամեծ հաճույքն ամբողջ գիշերը մի հմայիչ ու կրքոտ աղջկա հետ անկացնելն է:

            

Վրացին ասում է.

             

- Ամենամեծ հաճույքն ամբողջ գիշեր ընկերներով գինի խմելն ու վրացական երկար ու ձիգ երգեր երգելն է:

            

Ռուսն ասում է.

            

- Դուք չգիտեք, թե ո՞րն է ամենամեծ հաճույքը: Ամենամեծ հաճույքն այն է, երբ ամբողջ գիշեր քարշ ես գալիս մի գարեջրատնից մյուսը և միայն առավոտյան դատարկում ես միզափամփուշտդ…

            

Ես «ամենամեծ հաճույքը» վայլելելիս, հանկարծ գլխիս մի ուժգին հարված ստացա և կորցրեցի գիտակցությունս:

            

Երբ աչքերս բացեցի, արդեն լույսը բացվել էր: Ձեռքերս ու ոտքերս կապկպված էին: Գլուխս անտանելի ցավում էր: Տեսնելով, որ ուշքի եկա, մի քանի հոգի անմիջապես մոտեցան ինձ: Նրանք բոլորը կրում էին ամերիկյան արտադրության կարճակոթ հրացաններ, բայց համազգեստներով չէին: Ըստ երևույթին Միացյալ Նահանգները նրանց օգնում էին միայն զինամթերքով, բայց ոչ հանդերձանքով: Նրանք, ինձ ուշադիր զննելուց հետո, սկսեցին խոսել միմյանց հետ, ամենայն հավանականությամբ փուշտու լեզվով: Ընդհանրապես աֆղաններն իրենց  անվանում են փուշտուներ, այլ ոչ թե աֆղաններ, ինչպես մենք ենք նրանց անվանում: Նրանք բռնություն չկիրառեցին իմ նկատմամբ: Դեռ ավելին, նրանք ինձ նայում էին մի տեսակ զարմանքով և նույնիսկ կարեկցանքով: Որոշ ժամանակ անց մեզ մոտեցավ մի ուրիշ «մոջահեդ», որն ըստ երևույթին նրանց հրամանատարն էր: Նա հիասթափված նայեց ինձ ու զայրացած ինչ-որ բան ասաց նրանց:  Քիչ անց ես հասկացա նրա զայրութի պատճառը, չնայած ոչ մի բառ չէի հասկանում նրանց լեզվով. գիշերը ես սխալմամբ, մթան պատճառով, հագել էի բուժակի բաճկոնն իմ սպայականի փոխարեն: Նրանց սպա էր պետք, որպեսզի տեղեկություններ կորզեին վաշտի մասին… 

            

Հրամանատարի կարգադրությամբ իմ կապանքները քանդեցին և ինձ զգուշությամբ իջեցրին փոսը, որը մոտավորապես վեց մետր խորությամբ և չորս քառակուսի մետր մակերեսով զնդան էր, որտեղ նրանք պահում էին իրենց գերիներին: Ես, մնալով միայնակ, սկսեցի վերլուծել իրադրությունը. «Առաջին հանդիպումն անցավ բռնությամբ, քանի որ գլխիս ուժգին հարված ստանալով՝ ես բավականին երկար ժամանակով կորցրել էի գիտակցությունս: Երկրորդ հանդիպումն անցավ առանց բռնության: Տեսնենք՝ ի՞նչ է ինձ սպասվում երրորդ հանդիպման ժամանակ»:

            

Անցավ մի քանի ժամ: Ես սաստիկ ծարավ էի և քաղցած, բայց ծարավն ինձ ավելի էր տանջում: Անցավ ևս մի ժամ. ինձ կարծես մոռացել էին: Վերջապես փոսի եզրին երևաց նրանցից մեկը և պարանով մի շիշ ջուր իջեցրեց ինձ համար, բայց ոչ ուտելիք և լռելայն հեռացավ: Ես, խմելով գրեթե շշի կեսը հագեցրի ծարավս և կարծես գլախացավս էլ մի փոքր մեղմացավ: Զարմանալի էր՝ նրանք լավ էին վարվում ինձ հետ, բայց այդ դեպքում ինչու՞ ուտելիք չէին բերում: Ինչևիցե, երրորդ հանդիպումն էլ առանց բռնության անցավ:

            

Երեկոյան, երբ արևը նոր էր սկսել մայր մտնել, երևացին երկու հոգի: Նրանք չափազանց մեծ զգուշությամբ պարանով, գրեթե դատարկ մի պարկ իջեցրին փոսի մեջ, իրենց լեզվով խոսեցին ինձ հետ և գնացին: Նրանց ասածներից ես, իհարկե, ոչինչ չհասկացա, բացառությամբ «Ալլահ» բառի, որը խոսակցության մեջ կրկնվեց երեք անգամ: Թե ի՞նչ էին ուզում նրանք ասել, ես հասկացա մի փոքր անց, քանի որ պարկի միջից դանդաղ սողալով մի մեծ օձ դուրս եկավ…Դա ակնոցավոր (կամ հնդկական) կոբրա էր, որին ես անմիջապես ճանաչեցի Բահրամ Ջահանդարիչի կողմից տրված մանրամասն նկարագրություններից: Փաստորեն «մոջահեդներն» ինձ դատապարտել էին մահվան, իսկ մահապատիժը պետք է ի կատար ածվեր չափազանց թունավոր հնդկական կոբրայի միջոցով: Այսպիսով, չորրորդ հանդիպման ժամանակ ես դատապարտվեցի մահվան:

            

Հասկանալով, որ մահն անխուսափելի է, ես ակամա սկսեցի հիշել իմ կյանքի անցած տարիները, որոնք այնքան էլ շատ չէին՝ ընդամենը քսաներկու… Հիշեցի իմ բարի ծնողներին, որոնք ջանք ու եռանդ չէին խնայել ինձ ու եղբորս մեծացնելու ու դաստիարակելու համար, հիշեցի եղբորս, որին ես միշտ աշխատում էին նմանվել և, իհարկե՛, իմ սիրունիկ Լիդիային, որին ես անչափ սիրում էի…

            

Ես վերհիշեցի օձի խայթոցի հետևանքով առաջացած ախտանիշները, ինչպես մեզ սովորեցրել էր մեր քաղղեկը՝ Բահրամ Ջահանդարիչը՝ ցավ խայթոցի տեղում, այտուցվածություն և կարմրություն խայթոցի շուրջը, դժվար շնչառություն, սրտխառնոց և փսխում, մշուշված տեսողություն, առատ քրտնարտադրություն և թքարտադրություն, ինչպես նաև թմրություն դեմքի և վերջույթների վրա: Մի խոսքով՝ դժվար և տանջալի մահ…

            

Ես նստել էի ծալապատիկ, արևելյան ձևով, որպեսզի ոտքերս հնարավորին չափով հեռու գտնվեին օձից: Արդեն մթնում էր, սակայն օձն ինձ վրա ուշադրություն չէր դարձնում: Քունս տանում էր, բայց ես չէի քնում, քանի որ ամեն վայրկյան օձը կարող էր հարձակվել վրաս: 

            

Հանկարծ օձը դանդաղ սողալով սկսեց մոտենալ ինձ, սակայն ակնհայտ էր, որ թշնամաբար չէր տրամադրված իմ նկատմամբ, հակառակ դեպքում կբարձրանար ամբողջ իրանով մեկ՝ ցույց տալով «տափակած պարանոցի»  վրա գտնվող ակնոցանման մուգ բծերը և կֆշշացներ ինձ վրա՝ հարձակումից առաջ: Օձը կամացուկ եկավ և ոլորվելով հարմարավետ տեղավորվեց իմ ծնկներին… Խեղճ կենդանին մրսում էր և տաքուկ տեղ էր փնտրում գիշերելու համար…

            

Ես ահավոր վախեցած էի, բայց միևնույն ժամանակ արդեն համակերպվել էի իմ դժբախտ ճակատագրի հետ: Ես չէի քնում, չնայած քունս ահավոր տանում էր, քանի որ մտավախություն ունեի, որ քնած ժամանակ մի անզգույշ շարժում կանեի և դրանով կդրդեի կենդանուն ինձ վնաս տալու: Ես քիչ, բայց հույս էի տածում, որ կենդանին լույսը բացվելուց հետո նույն կերպ, այսինքն դանդաղ սողալով կհեռանա ինձնից: Բարեբախտաբար, այդպես էլ եղավ, և ես, ահավոր լարված և անքուն լինելով, խորը քուն մտա:

            

Երբ զարթնեցի, արևն արդեն երկնակամարում էր, իսկ իմ գլխավերևում մարդիկ էին կանգնած, որոնք բարձր-բարձր խոսելով ոգևորված խոսում էին: Նրանց խոսակցության մեջ հաճախակի կրկնվում էր «Ալլահ» բառը: Նրանք զարմացած էին, որ օձն ինձ չէր խայթել և ես դեռ կենդանի էի: Նրանք ինձ դուրս քաշեցին փոսից և շարժումներով հասկացրեցին, որ ազատ եմ և ցույց տվեցին, թե որ ուղղությամբ գնամ: Ըստ երևույթին, նրանք տարակուսելով եկել էին այն եզրակացության, որ եթե օձն ինձ չէր խայթել, ուրեմն աստվածահաճո մարդ եմ: Միայն հեռանալիս մոջահեդներից մեկը ցույց տալով ինձ դատարկ պարկը հասկացրեց, որ սոված են և ուտելիք չունեն: Ես նոր հասկացա, թե ինչու՞ ինձ չէին կերակրել նախորդ օրը: «Մոջահեդները» հինգերորդ հանդիպման  ժամանակ ինձ ազատություն շնորհեցին: 

            

Հասնելով մեր դիրքերին, իմ զինվորները, տեսնելով ինձ, շատ ուրախացան, որ ողջ և առողջ եմ: Վաշտի հրամանատարն անձամբ եկավ ինձ տեսնելու: Ես նրան պատմեցի, թե ինչպես են ինձ հետ վարվել և թե ինչպես է եղել, որ ինձ ազատություն են շնորհել: Վերջում խնդրեցի սննունդով օգնել նրանց: Նա մի պահ մտածեց և գլխով անելով, համաձայնվեց:

            

Հաջորդ օրը ես մեր վաշտի բեռնատար ավտոմեքենայով նրանց ուտելիք հասցրեցի: Մոջահեդների զարմանքն ու հիացմունքն անսահման էր: Մոջահեդների հրամանատարը մոտեցավ, ուրախ-ուրախ ինչ որ բան ասաց ինձ և ամուր սեղմեց ձեռքս: Վեցերորդ հանդիպումը «մոջահեդների» հետ բարեկամական էր:

            

Այս բոլոր փորձությունների միջով անցնելով, ես մի շատ կարևոր բան հասկացա՝ փուշտուները վատ մարդիկ չեն, նրանք ունեն իրենց կրոնն ու սովորությունները, որոնք բոլորովին համատեղելի չեն մեր սոցիալիստական գաղափարների հետ: Չնայած մենք ուզում ենք նրանց օգնել, որ ավելի լավ կյանքով ապրեն՝ ապահով զգան իրնց ներկայի և ապագայի համար, բայց չպետք է պարտադրելով անել այդ բոլորը, և վաղ թե ուշ կհասկանա դա նաև Խորհրդային Կառավարությունը: Այդպես էլ եղավ:

            

Մենք՝ ի տարբերություն բրիտանացիների, նվաճողներ չենք, որոնք նախկինում երկու անգամ փորձել են գաղութացնել փուշտուներին:

           

Աֆղանստանը հարուստ է նավթի, գազի, քարածխի, կապարի, ցինկի, ոսկու, երկաթի պաշարներով, բայց ամենամեծ հարստությունը նրա ազատատենչ ժողովուրդն է: Այդպիսի ժողովուրդն իրավունք ունի ապրելու ու կերտելու իր ապագան:

Մարտին Շիրինյան

Կալիֆորնիա, Գլենդել

16 նոյեմբերի, 2014թ.