Ջասուրը ապրում էր Ֆերգանայի
մարզի ուզբեկական մի փոքրիկ գյուղակում: Նա աշխարհում ամենից շատ երկու բան էր
սիրում՝ իր հարսնացուին՝ Թուրսանային և երկրաբանություն:
Թուրսանայն ընդամենը տասնութ
տարեկան մի աղջիկ էր՝ զույգ հյուսքերով, միշտ ուզբեկական զարդանախշ թասակը գլխին և
ազգային գունազարդ տարազը հագին, որը նրան շատ էր սազում: Նա Ջասուրին տեսնելիս՝
քաղցր-քաղցր ժպտում էր, իսկ այդ ժամանակ նրա զույգ ածուխի պես սև աչքերը
կայծկլտում էին՝ սիրո խոստովանություն անելով նրան: Նա իր Թուրսանային պաշտում էր
և չէր պատկերացնում կյանքը՝ առանց նրա: Երբ առաջին անգամ Ջասուրը Թուրսանային սեր
խոստովանեց, զգաց, թե ինչպես է դողդողում նրա փոքրիկ ու նուրբ ձեռքն իր զույգ
ափերի մեջ, կարծես՝ փոքրիկ թռչնակ լիներ, միայն մի տարբերությամբ, որ չէր ուզում՝
թռչել-փախչել:
Ջասուրն անչափ հրապուրված էր
նաև երկրաբանությամբ՝ դեռ մանկուց: Քանի որ Ֆերգանայի պետական համալսարանը և
Պոլիտեխնիկական ինստիտուտը չունեին երկրաբանության ֆակուլտետներ, նա մեկնեց
Տաշքենդ՝ սովորելու Միրզո Ուլուգբեկի անվան ազգային համալսարանում, որտեղ կային
երկրաբանության, պետրոգրաֆիայի* և օգտակար հանածոների, ֆիզիկական երկրաբանական
մեթոդների ուսումնասիրության, ժամանակակից երկրադինամիկայի և երկրաբանական
տեղեկատվության ամբիոններ: Համալասարանում կար նաև բավականին հարուստ,
երկրաբանական նմուշների թանգարան, որտեղ Ջասուրը հաճախ էր անցկացնում իր ազատ
ժամանակը:
Նա, ուսանողական տարիներից
սկսած, արձակուրդներին մեկնում էր երկրաբանական արշավախմբերի հետ օգտակար
հանածոներ փնտրելու: Ջասուրն իր ուսապարկում, ի լրումն այլ անձնական և կենցաղային
իրերի, երկրաբանական մուրճիկ, խոշորացույց, էլեկտրական լապտերիկ և մի փոքրիկ
տրանզիստորային ռադիոընդունիչ էր կրում:
Նա, համալսարանն ավարտելուց
հետո, ամուսնացավ հմայիչ Թուրսանայի հետ և աշխատանքի անցավ Ուզբեկստանի
երկրաբանական վարչությունում: Շուտով ծնվեց նրանց առաջնեկը՝ մոր նման գեղեցիկ
Գուլշոդան:
Ջասուրը, վարչության կողմից
կազմակերպված, բոլոր երկրաբանական արշավախմբերի մշտական մասնակիցն էր: Շատ
երկրաբաններ դժկամությամբ էին համաձայնվում՝ լինել արշավախմբում, որովհետև քաջ
գիտակցում էին, թե ինչքան զրկանքների և վտանգների հետ է կապված այդ աշխատանքը:
Հենց միայն մի քանի շաբաթ բնության գրկում անցկացնելը, աշխատելը, գիշերելը և
սնվելը՝ արդեն մեծ արկածախնդրություն էր, չհաշված՝ տուն ու տեղից, ընտանիքից
կտրվելը: Սակայն, Ջասուը սիրում էր աշխատել արշավախմբերի հետ, բացի դրանից, նա
սովոր էր այդ աշխատանքին՝ դեռ ուսանողական տարիներից:
Վարչությունը, այս անգամ, նրան
գործուղեց Արևմտյան Ղազախստան՝ Կասպից Ծովին հարակից շրջաններում, ավելի վաղ
հայտնաբերված՝ քրոմի, կոբալտի, նիկելի և պղնձի հանքատեղերում ուսումնասիրություններ
կատարելու: Արշավախումբը բաղկացած էր տասնհինգ անդամներից. մասնակիցները
Ղազախստանից, Ուզբեկստանից, Թուրքմենիայից Կիրգիզիայից, Տաջիկստանից և Ռուսաստանից էին: Իր հերթին արշավախումբը
բաժանված էր հինգ ենթախմբերի՝ երեք մասնակիցներ յուրաքանչյուրում: Ջասուրը №4 երկրաբանական
ուսումնասիրությունների ենթախմբում էր:
Նա պետք է աշխատեր արշավախմբի
կազմում երեսուն օր: Մեկնելիս՝ նրա բաժանումը շատ հոզիչ էր, հատկապես՝ փոքրիկ,
երեք տարեկան դստեր՝ Գուլշոդայի հետ, ով ոչ մի կերպ չէր կարողանում հասկանալ, թե հայրն
ու՞ր է գնում: Թուրսանայի համար էլ էր դժվար, բայց նա արդեն վարժվել էր ամուսնու
հաճախակի գործուղումներին: Ջասուրը մեկնելիս, ուսապարկն ու քնապարկը մեջքին, ամուր
գրկեց և համբուրեց իր չքնաղ կնոջն ու թանկագին դստերը և խոստացավ երեք օրը մեկը
փոստային բացիկներով տեղեկություններ հաղորդել:
Նա Տաշքենդից ինքնաթիռով թռավ
ղազախական Ակտոբե քաղաքը, որը Արևմտյան Ղազախստանի Ակտոբե մարզի մայրաքաղաքն է:
Մարզի ընդարձակ տափաստաններում ցորենի, վարսակի և գարու անծայրածիր դաշտեր են, իսկ
կիսաանապատային լայնարձակ տարածքներում արածում են մեծաքանակ ոչխարների հոտեր,
ինչպես նաև ձիերի և ուղտերի երամակներ: Հատկապես՝ գեղեցիկ են ձիերը: Հենց այստեղ
են բուծում հանրահայտ մուգոջարյան ցեղական ձիերը, որոնք հայտնի են ամբողջ
աշխարհում: Հաջորդ օրն արդեն, Մուգոջարյան Բլուրներ կոչվող տեղանքում, Ջասուրն
անցավ աշխատանքի:
Նա, №4 ենթախմբի հետ, առավոտից
մինչև երեկո նմուշներ էր վերցնում և, նախնական ֆիզիկոքիմիական
ուսումնասիրությունների շնորհիվ, պարզում նրանց բաղադրությունը: Սովորաբար
երկրաբաններն առաջին հերթին երկրաբանական մուրճիկով փշրում են վերցված նմուշը և
խոշորացույցով ուշադիր զննում մանրացված փոշին: Պարզ քիմիական ռեակացիաները
նույնպես օգնում են հայտնաբերելու փնտրվող մետաղները՝ քրոմը, պղինձը, նիկելը և
կոբալտը, բավականին լավ հայտնի, նրանց ֆիզիկոքիմիական հատկությունների շնորհիվ:
Ջասուրը տեղյակ էր, որ քրոմը բնության մեջ հանդես է գալիս քրոմիտի, այսինքն՝
երկաթի քրոմօքսիդի ձևով, որը հաճախ իր մեջ պարունակում է նաև ալյումինիում,
մագնեզիում և երկաթ: Երկաթի պարունակության շնորհիվ այն թեթևակի մագնիսական
ձգողականությամբ է օժտված և այդ պատճառով
Ջասուրը քրոմիտի հանքաքարի փշուրները ստուգում էր նաև ուժեղ, հաստատուն մագնիսի
օգնությամբ: Նրան հայտնի էր նաև քրոմիտի հանքաքարի գույնը՝ դարչնագույն, բաց
դարչնասև և կանաչասև երանգներով: Ջասուրը
գիտեր նաև, որ կոբալտը բնության մեջ հանդիպում է միացությունների տեսքով՝ շատ
հաճախ պղնձի, նիկելի հետ միասին և հիմնականում ստացվում է պղնձի ու նիկելի
հանքաքարի մշակումից, որի մեջ նրա պարունակությունն անհամեմատ ցածր է: Ինչ
վերաբերվում է պղնձին, ապա այն հեշտ է հայտնաբերել՝ հենց իրեն բնորոշ պղնձագույնի,
ինչպես նաև նիկելը՝ իր թեթևակի ոսկեգույն երանգի և ֆերոմագնիսական հատկության
շնորհիվ:
Ջասուրը, ինչպես խոստացել էր
Թուրսանային, կանոնավոր կերպով՝ երեք օրը մեկ բացիկներ էր ուղարկում, արտահայտելով՝
նախ իր անսահման սերը՝ սիրասուն կնոջ և թանկագին դստեր Գուլշոդայի հանդեպ,
այնուհետև տեղեկություններ էր հաղորդում իր աշխատանքի և առօրյայի մասին:
Նրա ժամանելուց յոթ օր անց,
երեկոյան Ջասուրը, տարված լինելով աշխատանքով, մոլորվեց և կորցրեց իր ընկերներին:
Նրա ընկերները երկար փնտրեցին նրան, բայց չգտնելով՝ որոշեցին շարունակել
որոնումներն առավոտյան, քանի որ արդեն մթնել էր: Ջասուրն էլ, իր հերթին, նրանց էր
փնտրում, սակայն ճարահատյալ գիշերեց միայնակ: Նա կիսաքուն անցկացրեց գիշերը՝
ատրճանակը ձեռքին՝ գայլերից պաշտպանվելու համար: Իմիջայլոց, արշավախմբի բոլոր
անդամներն էլ Երկրաբանական վարչության կողմից ապահովված էին խորհրդային
արտադրության «Մակարով» տեսակի ատրճանակներով:
Առավոտյան Ջասուրը որոշեց իջնել
տափաստան, որտեղ արածում էին ոչխարների հոտերը, ինչպես նաև ձիերի և ուղտերի
երամակները: Ճանապարհին, նեղ կածաններից մեկում, դեպի նա՝ ուժգին հաչելով, մի մեծ
շուն վազեվազ ընդհառաջ եկավ: Դա մի հսկայական շուն էր՝ «Թոբեթ» կոչվող ղազախական, գայլախեղդ ցեղատեսակի, որին
բնորոշ է մոտ իննսուն կիլոգրամ քաշը և ութսուն սանտիմետր հասակը: Շան հարձակումն
անխուսափելի էր, իսկ հետևանքը կարող էր լինել ճակատագրական՝ նույնիսկ մահացու:
Ջասուրը ստիպված դուրս քաշեց ատրճանակը և կրակեց շան վրա: Շունն ընկավ և այլևս չկարողացավ
վեր կենալ: Մի քանի րոպե անց երևաց ղազախ հովիվը՝ շան տերը՝ ցածրահասակ, նիհարիկ
մի մարդ: Ջասուրը քաջ գիտակցելով, թե ինչքան մեծ նշանակություն ունի շունը հովվի
կյանքում, նրանից ներողություն խնդրեց՝ իր ինքնապաշտպանական արարքի համար և
առաջարկեց դրամական հատուցում: Մարդն ասաց, որ նա մեղավոր չէ, և ինքն էլ, եթե
հայտնվեր նման իրադրության մեջ, նույն կերպ կվարվեր: Հետո, նա սիրալիր առաջարկեց
Ջասուրին հետևել իրեն՝ դեպի իր կացարանը՝ թեյ խմելու և նախաճաշելու, ինչպես նաև
պատրաստակամություն հայտնեց՝ օգնելու նրան՝ գտնելու կորած ընկերներին: Այս տհաճ
միջադեպից հետո, անհարմար կլիներ մերժել բարյացկամ հովվին, այդ պատճառով էլ նա
համաձայնվեց: Որոշ ժամանակ անց, նրանք հասան մի փոքրիկ քարայրի՝ մոտքի մոտ: Մարդն
առաջարկեց Ջասուրին ներս գնալ և հարմար պահ գտնելով, ձեռքի հաստ ձեռնափայտով, մի
ուժգին հարված հասցրեց նրա գլխին: Ջասուրը, կորցնելով գիտակցությունը, տապալվեց
գետնին…
Նա ուշքի եկավ գիշերը միայն՝
գլխի սոսկալի ցավերով: Ամենայն հավանականությամբ, նա գլխուղեղի ցնցում էր ստացել.
առկա էին բոլոր ախտանշաները՝ սրտխառնոց, գլխապտույտ, հաճախակի գիտակցության
կորուստներ, շնչառության խանգարումներ և սրտի աշխատանքի վատթարացում: Ջասուրը
շղթայակապ և անօգնական պառկած էր քարայրի սառը հատակին: Քիչ այն կողմ, քարայրի
մուտքի բացվածքից երևում էր լուսնի մահիկը… Նրան թվաց, որ վերջին անգամ է տեսնում
լուսինը և աստղազարդ երկինքը: Մի պահ հիշեց իր չքնաղ Թուրսանային ու Գուլշոդային և
կրկին ուշաթափվեց:
Առավոտյան երևաց նենգ հովիվը՝
Ալիխանը՝ իր հետ բերելով նաև շանը: Պարզվեց՝ շունը դեռ կենդանի էր: Ալիխանը
վիրահատել էր նրան, ախտահանել, կարել վերքը և վիրակապել: Տափաստանային հովիվները
հաճախ են բուժօգնություն ցույց տալիս կենդանիներին, երբ անհնար է անասնաբույժին
դիմելը:
- Փա՜ռք տու՛ր Ալլահին, որ
շունս կենդանի է մնացել, - չարությամբ ֆշշացրեց նա, - հակառակ դեպքում դու էլ չէիր
ապրի: Այսուհետև, մի շուն էլ դու ե՛ս, խնամի՛ր և աչքիդ լույսի պես պահպանի՛ր նրա
կյանքը, եթե ուզում ես ապրել: Կսնվե՛ս շանս ամանից, եթե նա քեզ թույլ տա, -
քմծիծաղ տվեց նա ու հեռացավ:
Վիրավոր շունը հազիվ էր շնչում:
Նա խեղճ-խեղճ նայում էր Ջասուրին: Ակնհայտորեն, նա Ջասուրի խնամքի կարիքն ուներ:
Շունն անընդհատ, սպասողական հայացքով, առանց չարության, նայում էր նրան: Ջասուրը
սողալով մոտեցավ կենդանուն, զգուշությամբ շոյեց նրա գլուխը և զգաց, որ կենդանին
ջերմություն ունի: Շոյելը շանը դա դուր եկավ. նրա տերը նրան երբեք չէր սիրել,
միայն հրամայել էր կամ ծեծել՝ երբ չէր ենթարկվել: Ընդհանրապես մուսուլմանները
շներին պիղծ՝ «հարամ»
կենդանիներ են համարում և հազվադեպ են սիրում, փայփայում կամ ընկերանում նրանց
հետ: Նրանք շներին հանդուրժում են, որովհետև առանց նրանց հնարավոր չէ ոչխարի հոտը
կամ խոշոր եղջուրավոր անասունների նախիրը, ձիերի ու ուղտերի երամակները պաշտպանել գայլերից:
Նա ջրամանը մոտեցրեց շանը, որպեսզի վիրավոր և հիվանդ կենդանին կարողանա ջուր խմել:
Ծարաված կենդանին դժվարությամբ դուրս հանեց լեզուն և մի քանի անգամ փորձեց ջուր
խմել, բայց չկարողացավ՝ ուժ չուներ: Ջասուրն ափով ջուր վերցրեց ամանից և մի կերպ
խմեցրեց կենդանուն: Շունը խմեց և երախտապարտ հայացքով նայեց նրան:
Գիշերը Ջասուրը փաթաթվեց
կենդանուն և քնեց: Առավոտյան Ալիխանն ուտելիք և ջուր բերելիս, տեսնելով նրանց,
ասաց.
- Այդպես ավելի լավ է:
Ախպերացե՛ք, չէ՞ որ հիմա երկուսդ էլ շուն ե՛ք, բայց լավ իմացե՛ք, եթե չենթարկվեք
ինձ, ապա ո՛չ ուտելիք կստանաք, ո՛չ էլ ջուր, փոխարենը՝ մի լավ ծեծ կուտե՛ք, Ալլահը
վկա և իմ ձեռնափայտը, - ասաց նա և քմծիծաղ տալով հեռացավ:
Քարանձավում մնալու հինգերորդ
օրը շունը մի փոքր կազդուրվեց և սկսեց ինքնուրույն ջուր խմել: Ջասուրը սկսեց նաև
կերակրել նրան: Արդեն հույս կար, որ շունը կամաց-կամաց կկազդուրվի: Ջասուրն էլ էր
մի փոքր լավ զգում: Նրա գլխացավերը մեղմացել էին, ավելի կանոնավոր էր աշխատում
սիրտը, նորմալացել էր շնչառությունը: Նա շան կերից չէր ուտում, բայց ստիպված ջուր
էր խմում նրա ջրամանից:
Թուրսանայն արդեն վեց օր բացիկ
չէր ստացել ամուսնուց, այդ պատճառով շատ անհանգիստ էր: Նա հաճախակի երազում
տեսնում էր Ջասուրին, ով նրանից աղերսագին օգնություն էր խնդրում…
Երկրաբանական վարչությունում
նույնպես անհանգիստ էին՝ ամբողջ շրջանի միլիցիան ոտքի էր հանվել՝ կորած երկրաբանին
փնտրելու համար: Նրանք հարցուփորձ էին անում մոտակա գյուղերի և ավանների
բնակիչներին, տափաստանային հովիվներին, սակայն ոչ մի արդյունք: Այնուհետև, որոշվեց
կորած երկրաբանին, մեռած կամ կենդանի, փնտրել Մուգոջարյան Բլուրներում, որտեղ
մինչև անհետանալն աշխատել էր նա:
Անցավ տասնութ օր: Շունը գրեթե
լրիվ կազդուվել էր և հաճույքով լիզում էր Ջասուրի ձեռքերն ու երեսը՝ այդպես իր
երախտագիտությունը հայտնելով նրան: Ջասուրն էլ, իր հերթին, շատ էր կապվել շանը:
Շունը կարողացավ մոռանալ վիրավորանքը ու ներել Ջասուրին, բայց ո՛չ նրա տերը: Նա
առաջվա պես ամբողջովին չարությամբ էր լցված երկրաբանի նկատմամբ և պատրաստ էր
նույնիսկ սպանել նրան: Լսելով, որ միլիցիան փնտրում է Ջասուրին, Ալիխանը շտապ գնաց
քարանձավ և փորձեց իր ձեռնափայտով՝ ծեծելով սպանել վերջինիս, որը նիհարած,
հյուծված և շղթայակապ գտնվում էր Մուգոջարյան Բլուրների հեռավոր մի քարանձավում:
Նա ուժ չուներ նույնիսկ պաշտպանվելու համար, բայց լավ պաշտպան ուներ՝ հանձինս
շանը: Երբ Ալիխանը, այդ արնախում գազանը, փորձեց իր ձեքին գտնվող հուժկու
ձեռնափայտով ջարդուփշուր անել Ջասուրի գլուխը, շունը մի ոստյունով թռավ և պինդ
բռնեց նրա ձեռքը, չթողնելով վնաս պատճառել իր սիրելի ընկերոջը: Ալիխանը ցավից
ուժեղ ոռնաց: Նրա ձայնը, քարաձավի պատերից անդրադառնալով ուժգնացավ և, լսելի
դարձավ միլիցիոներներին: Նրանք՝ նախ օդում կրակեցին մի քանի անգամ, ապա շտապեցին
օգնության՝ շարժվելով ձայնի ուղղությամբ:
Ջասուրին տեղափոխեցին
հիվանդանոց: Միլիցիոներները ոչ մի կերպ չկարողացան բաժանել հավատարիմ շանը նրանից:
Ակնհայտ էր, որ այսուհետ նրանք անբաժան են լինելու…
Երկու շաբաթ անց Տաշքենդի օդանավակայանում
Ջասուրին և նրա հավատարիմ պաշտպանին ու ընկերոջն անհամբեր սպասում էին նրա չքնաղ
Թուրսանայը և թանկագին դուստրը՝ Գուլշոդայը:
Մեկ տարի անց Ջասուրը մասնակցեց
մեկ ուրիշ արշավախմբի աշխատանքներին, նույն՝ Ակտոբեի մարզում, և նրանց հաջողվեց
հայտնաբերել, թերևս աշխարհի ամենամեծ քրոմիտի հանքավայրը Քրոմտաույում և նիկելի մի
խոշոր հանքավայր էլ Բաթամշինսկում:
*պետրոգրաֆիա՝ տեխնիկայի բնագավառ, որ զբաղվում
է ապառների դասակարգմամբ և մանրադիտակային ուսումնասիրությամբ
Կալիֆորնիա, Գլենդեյլ
1 մայիսի, 2015թ.
